Obrazy Boga w literaturze polskiej XX i XXI wieku. Przełom XX i XXI wieku, red. E. Goczał, J.M. Ruszar, D. Siwor, Bielsko-Biała – Kraków 2019

 

Wiara i polska literatura ostatnich stu lat

(fragment wstępu Józefa Marii Ruszara do trzech tomów
Obrazów Boga w literaturze polskiej XX i XXI wieku)

Podwójny wymiar wiary, jako aktu ludzkiego zaufania oraz łaski danej od Boga, jest istotnym problemem w dwudziestowiecznej religijności literatów. Kwestia ta powraca bez względu na to, czy zajmujemy się duchowymi przeżyciami Juliana Tuwima, Józefa Wittlina, Jana Lechonia, Aleksandra Wata, Władysława Sebyły [por. odpowiednie rozdziały w tomie pierwszym Obrazy Boga w literaturze polskiej XX wieku. Od pierwszej do drugiej wojny światowej, red. J.M. Ruszar, D. Siwor, Bielsko-Biała – Kraków 2019], czy też wyznaniami Tadeusza Różewicza na temat niemożliwości wiary, który jednocześnie wyśmiewa swych interpretatorów nazywających go „ateistą” [por. J.M. Ruszar, Mane, tekel, fares. Obrazy Boga w twórczości Tadeusza Różewicza, Bielsko-Biała – Kraków 2019].

Poeta – w przeciwieństwie do intelektualnego konstruktora metafizycznych spekulacji – potrzebuje Osoby, do której może wołać, z którą czasami chce się spierać lub nawet oskarżać Ją o zło historii, jak bywa to w liryce Mieczysława Jastruna, Krzysztofa Kamila Baczyńskiego czy Henryka Grynberga. W przeraźliwej samotności poeta może domagać się Głosu, jak Aleksander Wat, albo modlić się, jak to się dzieje w poezji Jerzego Lieberta i Karola Wojtyły, a nawet w późnej twórczości Zbigniewa Herberta [por. odpowiednie rozdziały w tomie drugim Obrazy Boga w literaturze polskiej XX wieku. Od pokolenia wojennego do Nowej Fali, red. J.M. Ruszar, D. Siwor, Bielsko-Biała – Kraków 2019]. Raczej nie mamy do czynienia z sytuacją intelektualnego, zimnego, niezaangażowanego uczuciowo dyskursu, co wcale nie dziwi, skoro wiersze podejmują ważne kwestie egzystencjalne, a autorom nie chodzi o „rozmowę z Absolutem na migi” – jak żartobliwie wyraził się Herbert w korespondencji z Henrykiem Elzenbergiem – ale o kontakt z takim rodzajem transcendencji, której ludzkie losy nie są obojętne. Bóg nie może być mniej czy bardziej konieczną hipotezą, zwornikiem koncepcji, ale elementem osobistej więzi. Tymczasem – jak powiada autor Tropów myślenia religijnego, Karol Tarnowski – Boga żywej wiary wypiera Absolut, element skończonych, zamkniętych, racjonalnych systemów, a współczesna filozofia żyje „żałobą po Bogu”. Nic więc dziwnego, że są to wyobrażenia nieprzystające do siebie, i trudno znaleźć jakieś elementy ciągłości. Stąd też decyzja edytorska, aby prezentować twórców chronologicznie, na podstawie ich daty urodzenia, a poniekąd ich pokoleniowe doświadczenia.

W pierwszym tomie omawiane są przede wszystkim postawy poetów należących do pokoleń urodzonych na przełomie wieków, którzy swój najbardziej twórczy okres przeżyli w II Rzeczpospolitej i uczestniczyli w awangardowych lub klasycyzujących poszukiwaniach zdetronizowanego Boga, ale – przynajmniej do września 1939 roku – funkcjonowali w komfortowych warunkach historycznych (jak na polskie dzieje), by następnie doświadczyć końca państwowej niepodległości i liberalnego świata. W tomie drugim dominuje pokolenie wojenne, urodzone i wychowane w wolnej Polsce, które w krótkim okresie przyśpieszonego dojrzewania zostało osaczone przez totalizm hitlerowski i sowiecki, a następnie tylko sowiecki. Wyzwanie egzystencjalne nie miało sobie równych w dotychczasowej historii ani w zakresie skali moralnego i fizycznego zagrożenia, ani powagi intelektualnej i duchowej próby. Skutki moralnego i politycznego pęknięcia, jakie dokonało się w latach 40. i 50., widoczne są do dzisiaj. Tom trzeci zawiera w części pierwszej szkice dotyczące kwestii obecności treści metafizycznych i religijnych w literaturze przełomu XX i XXI wieku w epoce postsekularnej, a w części drugiej autorzy podejmują refleksję nad trendami w badaniach twórczości najnowszej.

Egzystencjalna waga metafizycznych pytań obecnych w literaturze spowodowała, że wielu badaczy opracowań zwróciło uwagę na pomoc, jaką literaturoznawcy daje filozofia religii – dziedzina, która rozkwitła w dobie dwudziestowiecznej sekularyzacji. Pomocne stały się dwie publikacje Jana Andrzeja Kłoczowskiego i jego seminarium prowadzone dla uczestników grantu (jesień 2016 – wiosna 2017), a także wystąpienia przygotowane przez zaproszonych gości, takich jak: Andrzej Gielarowski, Robert Grzywacz SJ, Krzysztof Mech, Łukasz Tischner, Adam Workowski, Wojciech Zalewski z kolei krótko naszkicował relacje Boga i człowieka w filozofii wybranych filozofów dwudziestowiecznych: Gabriela Marcela, Alberta Camusa, Paula Ricoeura, Karla Jaspersa oraz Martina Bubera, pomocne w badaniach literackich, ze szczególnym uwzględnieniem związków między wiarą, złem oraz koncepcją religii. 

Wybór wymienionych myślicieli nie był przypadkowy, gdyż filozofowie ci skupiają się w swojej twórczości na człowieku, kładąc akcent na doświadczenie i przeżywanie sfery religijnej, nie zaś na jej aspekt teoretyczno-obiektywny, a poza tym koncepcje wszystkich tych myślicieli wykazują bliższe lub dalsze związki z literaturą.

Metodologiczny namysł [zob. Widziałem Go. Literatura wobec doświadczenia religijnego, red. E. Goczał, J.M. Ruszar, Kraków 2018] uwzględniał także poglądy filozofów szczególnie ważnych dla konkretnych autorów, jak Henryk Elzenberg dla postawy Zbigniewa Herberta, albo Karl Jaspers i Martin Heidegger dla twórczości Tadeusza Różewicza. Omawiane są konkretne nurty, jak na przykład filozofia dialogu, istotna dla twórczości księdza Janusza Stanisława Pasierba, myśl apofatyczna – dla poezji Aleksandra Wata – albo koncepcje przedstawicieli żydowskiej rewizji teologicznej „Boga po Holokauście”, reprezentowanych przez Richarda L. Rubensteina, Irvinga Greenberga oraz Hansa Jonasa – ważne dla interpretacji wierszy Henryka Grynberga. Różnorodność metodologiczna (chodziło raczej o uznanie prymatu świadomości metodologicznej nad metodologią normatywną) związana została z wątkami obecnymi w twórczości omawianych autorów, ale badacze nie stronią również od przytaczania przydatnych teorii, jak kontekstualizm konstruktywistyczny Stevena T. Katza, antropologia w myśli Renégo Girarda czy Literaturtheologie w niemieckich badaniach relacji między literaturą a religią. Przypomniano również metody tradycyjne, jak krytykę archetypowo-mitograficzną Northopa Frye’a oraz krytykę kerygmatyczną i jej twórcę Mariana Maciejewskiego (w kontekście tak zwanej lubelskiej szkoły badania sacrum w literaturze). Ważny nurt postsekularyzmu znalazł odbicie w pokonferencyjnym tomie Szkoda, że Cię tu nie ma (red. M. Ciesielski, K. Szewczyk-Haake, Kraków 2018) oraz opracowaniu Jana Andrzeja Kłoczowskiego OP, U źródeł nowoczesnego myślenia o religii (Kraków 2018).

Przedstawiając trzytomowe pokłosie badań prowadzonych w ramach grantu „Obrazy Boga w literaturze polskiej XX i XXI wieku”, pragnę zwrócić uwagę na fakt, że nie jest to dzieło jedyne. Rezultatem prac – nie licząc wystąpień na konferencjach organizowanych poza tym grantem – jest dziewięć tomów, w których przedstawiono badania uczestników grantu oraz zaproszonych gości.

 

Biblioteka Pana Cogito

Obrazy Boga w literaturze polskiej XX i XXI wieku

• Januszkiewicz M., Być i rozumieć. Rozprawy i szkice z humanistyki hermeneutycznej, Instytut Myśli Józefa Tischnera, Kraków 2017.
•  
• Kłoczowski J.A., Drogi i bezdroża. Szkice z filozofii religii dla humanistów, cz. I , Instytut Myśli Józefa Tischnera, Kraków 2017.
•  
• Kłoczowski J.A., U źródeł nowoczesnego myślenia o religii. Szkice z filozofii religii dla humanistów, cz. II , Instytut Myśli Józefa Tischnera – JMR Trans-Atlantyk, Kraków 2018.
•  
• Szkoda, że Cię tu nie ma. Filozofia religii a postsekularyzm jako wyzwanie nowych czasów, red. M. Ciesielski, K. Szewczyk-Haake, Instytut Myśli Józefa Tischnera – JMR Trans-Atlantyk, Kraków 2018.
•  
• Widziałem Go. Literatura wobec doświadczenia religijnego, red. E. Goczał, J.M. Ruszar, Instytut Myśli Józefa Tischnera – JMR Trans-Atlantyk, Kraków 2018.
•  
• Ruszar J.M., Mane, tekel, fares. Obrazy Boga w twórczości Tadeusza Różewicza, Instytut Myśli Józefa Tischnera – Wydawnictwo Naukowe ATH, Kraków 2019.
•  
• Obrazy Boga w literaturze polskiej XX i XXI wieku. Od pierwszej do drugiej wojny światowej, red. J.M. Ruszar, D. Siwor, Instytut Myśli JózefaTischnera – Wydawnictwo Naukowe ATH, Kraków 2019.
•  
• Obrazy Boga w literaturze polskiej XX i XXI wieku. Od pokolenia wojennego do Nowej Fali, red. J.M. Ruszar, D. Siwor, Instytut Myśli Józefa Tischnera – Wydawnictwo Naukowe ATH, Kraków 2019.
•  
• Obrazy Boga w literaturze polskiej XX i XXI wieku. Przełom XX i XXI wieku, red. E. Goczał, J.M. Ruszar, D. Siwor, Instytut Myśli Józefa Tischnera – Wydawnictwo Naukowe ATH, Kraków 2019.
•  

---

 

Streszczenia i słowa kluczowe

Maciej Woźniak – W obliczu rzeczy ostatecznych.
Gdzie jest Bóg w Truposzu Krzysztofa Kuczkowskiego i Truposzu Jima Jarmuscha

W artykule podjęto rozważania dotyczące cyklu poetyckiego autorstwa Krzysztofa Kuczkowskiego nawiązującego do filmu Truposz Jima Jarmuscha. Na drodze analizy i interpretacji wybranych utworów cyklu autor omawia problem wzajemnych relacji między dziełem literackim i dziełem filmowym oraz wskazuje na istotę kulturowego dialogu pisarza i reżysera rozpatrujących na różne sposoby analogiczne tematy związane z problematyką eschatologiczną. Postawione zostają pytania o różnice w wymowie ideowej filmu i inspirowanego nim dzieła literackiego, a także pytania o istotę intertekstualnej gry podjętej przez Krzysztofa Kuczkowskiego.

Słowa kluczowe: Krzysztof Kuczkowski, Jim Jarmusch, Truposz, intertekstualność, dialogowość, poezja, film, William Blake

 

Anna Spiechowicz – „Nie wierząc w Boga – obraziłem Boga”.
O winie i odpowiedzialności w Konfesjonale Jacka Kaczmarskiego

Artykuł jest krytyczną analizą utworu Konfesjonał barda Solidarności – Jacka Kaczmarskiego – rozpatrywanego w kontekście kategorii winy i odpowiedzialności. Punkt wyjścia rozważań stanowi pojęcie „chrześcijanin bez Boga”, zapożyczone od Jacka Kuronia, którego z kolei inspirowała myśl Dietricha Bonhoeffera. Główne problemy poruszane w szkicu to przede wszystkim kwestia odpowiedzialności oraz podmiotowości Drugiego, a także trudności towarzyszące sprostaniu traktowania Innego z szacunkiem i miłością. Do analizowanego utworu odniesione zostają między innymi idea samoodpowiedzialności Friedricha Nietzschego oraz kategorie winy moralnej i metafizycznej Karla Jaspersa. Autorka zwraca też uwagę na charakterystyczne cechy gatunkowe wiersza-piosenki, obraz Boga występujący w utworze oraz dokonuje syntezy wewnętrznych napięć, które ujawnia Konfesjonał.

Słowa kluczowe: Jacek Kaczmarski, wina, odpowiedzialność, Bóg, rozrachunek, piosenka

 

Przemysław Koniuszy – Immanentyzacja a nieustające poszukiwanie Absolutu.
Ewolucja idiomu i wyobraźni poetyckiej Zofii Zarębianki

Artykuł jest analizą dotychczasowego dorobku poetyckiego Zofii Zarębianki ukierunkowaną na wyłonienie punktów węzłowych ewolucji idiomu tej twórczości. Autor dowodzi, że poetka, bez względu na formę danego wiersza oraz jego tematykę, zawsze pozostawia w świecie przez siebie przedstawianym nieredukowalny składnik: Absolut. Na indywidualną formułę tej poezji składa się między innymi myślenie o liryce jako zapisie metafizycznych poszukiwań oraz metodzie pozwalającej udowodnić zasadność myślenia o Absolucie jako bycie niejednokrotnym, wszechobecnym. Szerokie spektrum doświadczeń lirycznego „ja” tej poezji, rozciągające się od euforii po rozpacz, pozwala sformułować tezę, iż podstawową zasadą wyobraźni poetyckiej Zarębianki jest badanie możności poznania Absolutu, bezpośredniego zetknięcia się z nim w realności oraz dojrzenia go poza transcendencją.

Słowa kluczowe: Zofia Zarębianka, współczesna poezja metafizyczna, immanentyzacja, filozofia religii a wyobraźnia poetycka, Absolut w poezji

 

Zofia Zarębianka – Nieoczywiste. Przedstawienia Boga w wierszach Marcina Świetlickiego

Szkic jest próbą panoramicznego opisu obecnych w twórczości Marcina Świetlickiego odniesień do Boga. Przedmiotem zainteresowania jest, z jednej strony, wizerunek Boga kreowany w tej poezji i jego interpretacja dla całościowych znaczeń głębokich konstytutywnych dla światoodczucia lirycznego „ja”. Z drugiej strony podjęto namysł nad mechanizmami ewokowania obrazów Boga w tej twórczości. Stwierdzono niejednoznaczność wymowy przedstawień Boga występujących w utworach poety.

Słowa kluczowe: Marcin Świetlicki, poezja, metafizyka, Bóg, biblijność, idolatria

 

Roman Bobryk – Bóg w poezji Eugeniusza Tkaczyszyna-Dyckiego (wybrane aspekty)

W artykule podjęto kwestię obecności w twórczości Eugeniusza Tkaczyszyna-Dyckiego tematyki religijnej. Większość wierszy autora Peregrynarza to utwory o charakterze egzystencjalnym czy autotematycznym. Stylistyka tych tekstów, daleka od potocznie rozumianego estetyzmu, sugerować może, że jedną z cech poetyki Dyckiego jest daleko posunięty językowy realizm. Jednak można tu odnaleźć nie tylko apostrofy kierowane do Boga/Pana o charakterze cytatowym, ale i osobiste odniesienia do Stwórcy. Stosunek Dyckiego do Boga zdaje się ewoluować na przestrzeni lat – od bezwolnego powtarzania stałych formułek do konstruowania osobistej relacji ze Stwórcą i uczynienia zeń adresata swoich przemyśleń.

Słowa kluczowe: Eugeniusz Tkaczyszyn-Dycki, poezja religijna, poezja polska XXI wieku\

Aleksandra Stańczyk – Odpowiedzialność jako substytucja w powieści Krzysztofa Koehlera Wnuczka Raguela

Pojęcie „odpowiedzialności” jest jednym z kluczowych problemów świata przedstawionego w powieści Wnuczka Raguela Krzysztofa Koehlera. Przybiera ono różne formy od samego początku linii fabularnej utworu. W artykule ukazano sposób ujęcia i przemiany odpowiedzialności bohaterów przekształcającej się w rodzaj bezinteresownej służby aż do  substytucji. Autorka odwołuje się do filozofii Emmanuela Levinasa, który wiele miejsca w swojej pracy poświęcił właśnie aspektowi odpowiedzialności i samej substytucji. Interpretuje działania bohaterów Wnuczki Raguela w kontekście Levinasowskiej koncepcji spotkania, w której twarz jako reprezentant nagości i bezbronności staje się wyrazem troski o drugiego bez względu na to, kim spotkany jest.

Słowa kluczowe: Krzysztof Koehler, Emmanuel Levinas, substytucja, odpowiedzialność

 

Ireneusz Staroń – „Dalej niż lęk”. Forma wobec Niewyrażalnego
w Niektórych wierszach z cyklu „Niepodległość” Krzysztofa Koehlera

Artykuł jest wieloaspektową analizą Niektórych wierszy z cyklu „Niepodległość” z tomu Od morza do morza (2011) Krzysztofa Koehlera. Autor omawia zagadnienie związane z poetyką i formą gatunkową tekstu, zwracając uwagę na redukcję formalną, która wiąże się z barokowo-romantyczną tradycją miniatury poetyckiej oraz z zapoczątkowaną przez Mikołaja Sępa Szarzyńskiego poetyką sonetu-dramatu. Zasadniczy sens cyklu oscyluje wokół pytania o „czyny Boga przez ludzi”, o to, czy historia to „gesta Dei per homines”. Na poziomie obrazowym korelatem tak postawionej kwestii jest motyw obławy – Bożych łowów – stanowiący przekształcenie starotestamentowego toposu.

Słowa kluczowe: Krzysztof Koehler, poezja metafizyczna, sonet graficzny, poemat, poezja wizualna, miniatura poetycka, gnoma, Bóg jako Myśliwy

 

Łukasz Kołoczek – Heideggerowski komentarz do poezji – próba charakterystyki

Celem artykułu jest przygotowanie możliwości takiej lektury polskiej poezji, która w jakimś sensie naśladowałaby komentarz Martina Heideggera. W związku z tym autor przedstawia zarys Heideggerowskiego sposobu komentowania poezji, miejsce tego komentarza w całokształcie filozofii Heideggera, aby następnie wskazać, co w powtórzeniu takiej lektury na odmiennym materiale (poezji polskiej) powinno zostać zachowane, a co musi ulec zmianie. Innymi słowy, chodzi o ustalenie różnicy, która ukaże się podczas powtórzenia Heideggerowskego komentarza.

Słowa kluczowe: Martin Heidegger, poezja polska, komentarz filozoficzny

Krzysztof Brenskott – Gnostycyzm zdekonstruowany?
O krytyce kategorii „gnostycyzmu” i jej konsekwencjachdla literaturoznawstwa

Celem artykułu jest spopularyzowanie badań dotyczących kategorii „gnostycyzmu” i postawienie pytania o to, jakie wnioski z nich może wyciągnąć polskie literaturoznawstwo. Choć kategoria „gnostycyzmu” została zdekonstruowana i poddana szerokiej krytyce w obrębie gnostic studies, to jednak polscy badacze nie są świadomi przemian, które dokonały się w ciągu ostatnich dwudziestu lat. W pierwszej części tekstu autor przybliża sposób, w jaki Michael Allen Williams – oraz podążający jego śladem badacze – dekonstruują „gnostycyzm”, w drugiej zaś próbuje pokazać złożoność omawianego problemu na przykładzie polskiego literaturoznawstwa. Autor poświęca szczególną uwagę badaniom nad twórczością Czesława Miłosza. Celem tej części tekstu jest polemika ze sposobem, w jaki metodologią „gnostycką” w badaniach miłoszologicznych posługują się polscy badacze (Zbigniew Kaźmierczyk, Katarzyna Fedorowicz, Jan Miklas-Frankowski, Agata Stankowska).

Słowa kluczowe: gnostycyzm, dekonstrukcja, literaturoznawstwo, Michael Allen Williams, Karen King

 

Karol Hryniewicz – Poetycka kosmologia Wisławy Szymborskiej
wobec konceptu światów możliwych. Prolegomena

Tekst stanowi teoretyczne wprowadzenie i zaproszenie do lektury wierszy Wisławy Szymborskiej w świetle teorii światów możliwych oraz logiki modalnej dla przedmiotów fikcjonalnych. W syntetyczny sposób przedstawione w nim zostały główne, począwszy od zaproponowanego przez Gottfrieda Wilhelma Leibniza po wypracowane przez Saula Kripkego, Nelosna Goodmana i Davida Lewisa, koncepty światów możliwych, których poszczególne ujęcia, odbiegając od uznanych w polskim literaturoznawstwie teorii Romana Ingardena i Umberto  Eco, stanowią interesujące narzędzie heurystyczne, dzięki któremu rozszerzony i zredefiniowany zostaje zbiór elementów przesądzających o metafizycznym charakterze poezji polskiej noblistki.

Słowa kluczowe: poetycka kosmologia, światy możliwe, Wisława Szymborska, metafizyka, logika fikcji

 

Agnieszka Kramkowska-Dąbrowska – Metafizyka światła
w dramacie XX i XXI wieku – otwarcie perspektywy badawczej

Celem artykułu jest otwarcie perspektywy na badania nad motywem światła w dramacie XX i XX wieku w kontekście filozofii światła. Autorka dokonuje skróconego przeglądu nurtów filozofii światła, aby wskazać sposoby posługiwania się symbolem światła i metaforyką świetlną w dziełach filozoficznych – od starożytności po XX wiek. Następnie przechodzi do analizy i interpretacji dramatu Romana Brandstaettera Powrót syna marnotrawnego, w którym motyw światła pełni kluczową rolę. Kontekst filozofii, przede wszystkim fenomenologii oraz wyrosłych z tego nurtu rozważań teologicznych Edith Stein, pozwolił badaczce odsłonić zróżnicowane znaczenia tego motywu w dramacie oraz jego rolę w konstruowaniu znaczeń dzieła. Autorka wykazuje, że Brandstaetter wiedzie swojego bohatera ścieżką rozważań zgodnych z fenomenologicznym rozumieniem światła-sensu, by przejść do znaczeń metafizycznych i religijnych. W artykule przywołano także przykłady innych dramatów, także najnowszych, posługujących się symboliką światła i wskazano możliwości ich interpretacji w kontekście filozoficznym.

Słowa kluczowe: Roman Brandstaetter, polski dramat XX i XXI wieku, filozofia światła, metafizyka światła, fenomenologia

Krzysztof Brenskott – Cyborg, świat wirtualny i Chrystus-haker.
Próba naszkicowania horyzontu metafizycznego polskiej poezji cybernetycznej

Celem artykułu jest nakreślenie horyzontu metafizycznego polskiej poezji cybernetycznej, w której rozważania o Bogu, człowieku i świecie – choć nie są wysuwane na pierwszy plan – są jednak obecne. Autor omawia wyobrażenia, które owa poezja wytwarza na ten temat, wskazuje punkty wspólne obrazu świata w twórczości Leszka Onaka, Łukasza Podgórniego, Waldemara Jochera czy Romana Bromboszcza i rozważa, które z fundamentalnych pytań pojawiają się w ich utworach i jakich
udzielają one odpowiedzi. Innymi słowy: jaki jest świat, bóg i człowiek w świecie cyberpoezji.

Słowa kluczowe: poezja cybernetyczna, postsekularyzm, sacrum, Bóg, Rozdzielczość Chleba, Perfokarta

Summary

Maciej Woźniak – In the face of the ultimate issues. Where is God in Truposz [Dead man] by Krzysztof Kuczkowski and in Dead Man by Jim Jarmusch

The article discusses the poetic series by Krzysztof Kuczkowski referring to the film Dead Man by Jim Jarmusch. By analysing and interpreting selected pieces belonging to the series, the author discusses the issue of mutual relations between a literary work and a cinematographic work, and points to the essence of the cultural dialogue between a writer and a director, examining in various ways analogous themes related to eschatological issues. Questions are asked about differences in ideological meaning of the film and the literary work inspired by it, as well as questions about the essence of intertextual game undertaken by Krzysztof Kuczkowski.

Keywords: Krzysztof Kuczkowski, Jim Jarmusch, Dead Man, intertextuality, dialoguing, poetry, film, William Blake

 

Anna Spiechowicz – “I offended God – though I did not believe in God.”
On guilt and responsibility in Konfesjonał [Confessional] by Jacek Kaczmarski

The article is a critical analysis of the poem/song Konfesjonał [Confessional] by Jacek Kaczmarski, the bard of the Solidarity movement. The context of the lyrics analysis is the category of guilt and responsibility. The starting point is the concept of “a Christian without God” borrowed from Jacek Kuroń, who in turn inspired the thought of Dietrich Bonhoeffer. The main problems raised in the sketch include, in the first place the question of responsibility and subjectivity of the Other, as well as the difficulties associated with treating the Other with respect and love. To analyse the piece, the author makes use of, among others, the Friedrich Nietzsche’s concept of self-responsibility and the Karl Jaspers’  categories of moral and metaphysical guilt. The author highlights the characteristic features of poem/song, the image of God appearing in the piece, and synthesises inner tensions that revealed in Konfesjonał.

Keywords: Jacek Kaczmarski, guilt, responsibility, God, reckoning, song

Przemysław Koniuszy – Immanentization and the continuous search for the Absolute.
The evolution of Zofia Zarębianka’s poetic idiom and imagination

The article is an analysis of Zofia Zarębianka’s poetic oeuvre achievement focused on selection of nodal points in the evolution of the idiom of this work. The author proves that Zarębianka, regardless of the form of a given poem and its subject matter, always saves the irreducible element in the world she presents: the Absolute. The individual formula of this poetry consists, among other things, of thinking about lyricism as a record of metaphysical explorations and a method that allows to prove legitimacy of thinking about the Absolute as a recurrent and ubiquitous entity. The broad spectrum of experience of lyrical subject of this poetry, extending from euphoria to despair, allows us to formulate the thesis that the basic principle of the poetic imagination of Zarębianka is exploration of the possibility of experiencing the Absolute, direct contact with it in reality and seeing it beyond transcendence.

Keywords: Zofia Zarębianka, contemporary metaphysical poetry, immanentation, philosophy of religion and poetic imagination, the Absolute in poetry

 

Zofia Zarębianka – Unobvious. Images of God in poems of Marcin Świetlicki

The sketch is an attempt at a panoramic description of the references to God present in the work of Marcin Świetlicki. The subject of interest of the author is, on the one hand, an image of God created in this poetry  and its interpretation for the overall deep meanings constitutive of self-perception of lyrical subject. On the other hand, the author reflects on mechanisms of evoking images of God in the Świetlicki’s works. She discovers ambiguity of the images of God appearing in these works.

Keywords: Marcin Świetlicki, poetry, metaphysics, God, Scripturalness, idolatry

 

Roman Bobryk – God in the poetry of Eugeniusz Tkaczyszyn-Dycki (selected aspects)

The article addresses the issue of the presence of religious subjects in the work of Eugeniusz Tkaczyszyn-Dycki. Most of the poems by this author are works of an existential or self-reflexive nature. Style of these texts, far from the commonly understood aesthetics, may suggest that one of the features of Dycki’s poetics is far-reaching linguistic realism. However, one can find in these poems not only quote-lie apostrophes addressed to God/Lord of, but also personal references to the Creator.
Dycki’s attitude towards God seems to evolve over the years – from inert repetition of constantly the same formulas to constructing a personal relationship with the Creator and making him the addressee of one’s own thoughts.

Keywords: Eugeniusz Tkaczyszyn-Dycki, religious poetry, Polish poetry of the twenty-first century

 

Aleksandra Stańczyk – Responsibility as a substitution in the novel
Wnuczka Raguela [Raguel’s granddaughter] by Krzysztof Koehler

The concept of “responsibility” is one of the key problems of the world presented in the novel Wnuczka Raguela [Raguel’s granddaughter] by Krzysztof Koehler. It takes various forms from the very beginning of the storyline of the work. The article presents a way of approaching and conversion of responsibility of protagonists transforming into a kind of unselfish service up to substitution. The author refers to the philosophy of Emmanuel Levinas, who devoted much space in his work to the aspect of responsibility and substitution. She interprets activities of the protagonists of Wnuczka Raguela in the context of Levinas’ concept of encounter in which a face – as a representative of nudity and vulnerability – becomes an expression of care for the other, no matter who the encountered one is.

Keywords: Krzysztof Koehler, Emmanuel Levinas, substitution, responsibility

 

Ireneusz Staroń – “Further than fear.” Form facing against the Inexpressible in Niektóre wiersze z cyklu „Niepodległość” [Some poems from the series “Independence”] by Krzysztof Koehler

The article is a multi-aspect analysis of Niektóre wiersze z cyklu „Niepodległość” [Some poems from the series “Independence”] from the poetic volume Od morza do morza [From the sea to the sea] by Krzysztof Koehler published in 2011. The author discusses the issue related to the poetics and the genre form of the text, paying attention to the formal reduction, which is connected with a tradition of poetic miniature, characteristic to Baroque and Romantic literature, and the poetics of the sonnet-drama initiated by Mikołaj Sęp Szarzyński. The basic meaning of the series oscillates around the question about “God’s deeds [performed] through people”: whether history is “gesta Dei per homines”. On the visual level, the correlate of the question posed in this way is the motive of a roundup – the God’s hunting – being a transformation of the Old Testament topos.

Keywords: Krzysztof Koehler, metaphysical poetry, graphic sonnet, poem, visual poetry, poetic miniature, gnome, God as a Hunter

 

Łukasz Kołoczek – Heidegger’s comment on poetry – an attempt at characteristics.

The aim of the article is to prepare the possibility of such reading Polish poetry, which, in a sense, would imitate the commentary of Martin Heidegger. Therefore, the author presents an outline of the Heidegger’s way of commenting on poetry, the place of this commentary in the overall philosophy of Heidegger, and then indicates what should be preserved and what needs to be changed in repetition of such a way of reading of a different material (Polish poetry). In other words, the author’s aim is to determine the difference that will appear during the repetition of the Heidegger’s commentary.

Keywords: Martin Heidegger, Polish poetry, philosophical commentary

 

Krzysztof Brenskott – Gnosticism deconstructed? On the criticism of
the category of “Gnosticism” and its consequences for literary studies

The aim of the article is to popularize studies on the category of “Gnosticism” and ask the questions about what conclusions can be drawn from them by Polish literary studies. The category of “Gnosticism” has been deconstructed and subjected to thorough critics within the gnostic studies, yet Polish researchers are not aware of the changes that have taken place in the last twenty years. In the first part of the text, the author describes the way of deconstruction of “Gnosticism” by Michael Allen Williams, and the researchers following him. In the second part he attempts to show the complexity of the discussed problem on the example of Polish literary studies. The author devotes special attention to research on the oeuvre of Czesław Miłosz. The aim of this part of the text is a polemic with the way in which the “Gnostic” methodology is used in studies of Miłosz by Polish researchers (Zbigniew Kaźmierczyk, Katarzyna Fedorowicz, Jan Miklas-Frankowski, Agata Stankowska).

Keywords: Gnosticism, deconstruction, literary studies, Michael Allen Williams, Karen King

 

Karol Hryniewicz – Poetic cosmology of Wisława Szymborska and the concept of possible worlds. Prolegomena

The text is a theoretical introduction and invitation to read poems by Wisława Szymborska in the light of the theory of possible worlds and modal logic for fictional objects. The author in a synthetic way presents the main concepts of possible worlds – from the one proposed by Gottfried Wilhelm Leibniz to formulations of Saul Kripke, Nelson Goodman and David Lewis. These concepts – far from the theories of Roman Ingarden and Umberto Eco, acknowledged in Polish literary studies – constitute an interesting heuristic tool, thanks to which the collection of elements determining the metaphysical character of the poetry of Szymborska is expanded and redefined.

Keywords: poetic cosmology, possible worlds, Wisława Szymborska, metaphysics, logic of fiction

 

Agnieszka Kramkowska-Dąbrowska – Metaphysics of light in the drama of the twentieth and twenty-first century: opening of the research perspective

The aim of the article is to open the perspective on research on the motif of light in the drama of the twentieth and twenty-first century in the context of the philosophy of light. The author briefly discusses the currents of the philosophy of light in order to indicate the ways of using the symbol of light and the imagery of light in philosophical works – from antiquity to the twentieth century. Then she analyses and interprets the drama Powrót syna marnotrawnego [Return of the prodigal son] by Roman Brandstaetter in which the motif of light plays a key role. The context of philosophy – in the first place phenomenology and theological thoughts of Edith Stein that stemmed from phenomenological ground – allowed the author to show the varied meanings of this motif in the drama and its role in constructing the meanings of the work. The author demonstrates that Brandstaetter leads his protagonist along the path of considerations consistent with the phenomenological understanding of light-sense, to move on to metaphysical and religious meanings. The article also refers to examples of other dramas, including
the recent works, using symbolism of light and indicates possibilities of their interpretation in the philosophical context.

Keywords: Roman Brandstaetter, Polish drama of the twentieth and twenty-first century, philosophy of light, metaphysics of light, phenomenology

 

Krzysztof Brenskott – Cyborg, virtual world and Christ-hacker.
An attempt to outline the metaphysical horizon of Polish cybernetic poetry.

The aim of the article is to outline the metaphysical horizon of Polish cybernetic poetry, in which the reflections on God, man and the world – although they are not brought to the foreground – are nevertheless present. The author discusses the ideas that this poetry produces on this subject, points out common points of the world’s image in the works of Leszek Onak, Łukasz Podgórni, Waldemar Jocher or Roman Bromboszcz and considers which of the fundamental questions appear in their works and what answers they give to them. In other words: what is the world, god and man in the world of cyber-poetry.

Keywords: cybernetic poetry, post-secularism, sacrum, God, Rozdzielczość Chleba collective, Perfokarta poetic group

Noty o autorach

Roman Bobryk (Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny w Siedlcach) – dr hab., pracownik naukowy Instytutu Polonistyki i Neofilologii Wydziału Humanistycznego, tłumacz z rosyjskiego i chorwackiego. Autor monografii: Martwa natura: gatunek, motywy, kompozycje (2011), Martwa natura w poezji polskiej XX wieku (2015), Koncept poezji i poety w wierszach Zbigniewa Herberta (2017).

Krzysztof Brenskott (Uniwersytet Jagielloński) – doktorant literaturoznawstwa na Wydziale Polonistyki. Przygotowuje rozprawę doktorską Postsekularyzm jako narzędzie badania sacrum w literaturze na przykładzie twórczości Olgi Tokarczuk. Opublikował między innymi: Bóg złego Prawa. Próba gnostyckiej interpretacji „Procesu” Franza Kafki, „Konteksty Kultury” (2015), Dyskurs krytyczny o dyskursie opisującym gnostycyzm w twórczości Czesława Miłosza [w:] Miłosz. Dyskursy (2016), Cyberludowy jarmark, czyli „wgraa” Leszka Onaka i Łukasza Podgórniego. Rzecz o krakowskiej poezji cybernetycznej [w:] Zemsta ręki śmiertelnej. Interpretacje wierszy poetów XX wieku (2017).

Karol Hryniewicz (Uniwersytet Warszawski) – doktor nauk humanistycznych, wykładowca w Zakładzie Literatury XX i XXI wieku Instytutu Literatury Polskiej na Wydziale Polonistyki. Autor książki Cogito i dubito.  Dyskurs estetyczny w poezji Zbigniewa Herberta i Tadeusza Różewicza (2014), współredaktor tomów zbiorowych i autor artykułów naukowych.

Łukasz Kołoczek (Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie) – doktor filozofii, autor dwóch monografii poświęconych Martinowi Heideggerowi: Być, czyli mieć. Próba transpozycji projektu „Przyczynków do filozofii” Martina Heideggera (2016) oraz Bóg Heideggera. Onto-teo-logiczny wymiar „Przyczynków do filozofii” (2013).

Przemysław Koniuszy (Uniwersytet Jagiellońskiego) – student na Wydziale Polonistyki, krytyk literacki. Publikował między innymi w „Lampie”, „Odrze”, „Twórczości” i „Toposie”. Prowadzi stronę Szelestkartek.pl. Najnowsze publikacje: Filozoficzne perspektywy wczesnej twórczości poetyckiej Tomasza Różyckiego [w:] Filozoficzne aspekty literatury. Strategie interpretacyjne (2018), Formy pustki w poezji emanacyjnej. „Widok z głębokiej wieży” Zenona Fajfera, „Maska” (2018).

Agnieszka Kramkowska-Dąbrowska (Instytut Badań Literackich PAN) – doktor nauk humanistycznych. Autorka książki Gabinet luster. Śmiech w twórczości Zbigniewa Herberta (2015) oraz opracowań edytorskich: Zbigniew Herbert. Korespondencja rodzinna (2008), Janusz Krasiński, Krzak gorejący. Dramaty (2013), Władysław Terlecki, Krótka noc. Dramaty (2016). Redaktor prowadząca serii „Dramat Polski. Reaktywacja”.

Anna Spiechowicz (Uniwersytet Jagielloński) – doktorantka literaturoznawstwa na Wydziale Polonistyki. Przygotowuje rozprawę doktorską poświęconą Dziennikom Jana Józefa Szczepańskiego. Autorka publikacji: „proszę księdza – ja naprawdę Go szukałem”. Religijne rozterki w poezji Zbigniewa Herberta, „Konteksty Kultury” (2015), Czy naprawdę nie powinien przysyłać Syna? [w:] Nie powinien przysyłać Syna. Etyczne i metafizyczne aspekty twórczości Zbigniewa Herberta (2018).

Aleksandra Stańczyk (Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego) – doktorantka literaturoznawstwa. Przygotowuje rozprawę doktorską na temat motywu wędrówki duchowej w najnowszej prozie polskiej. Opublikowała artykuł Podróż wykluczonych. O powieści Krzysztofa Koehlera „Wnuczka Raguela” [w:] Inny w podróży. Narracje podróżnicze w XX i XXI wieku, t. 2, red. M. Rabizo-Birek, O. Weretiuk, M. Zatorska (2017), wspólnie z Wojciechem Kudybą Okno obsesji. O "Generale" Jarosława Jakubowskiego [w:] Świat (w) polskiej dramaturgii najnowszej. W lekturze i na scenie, red. J. Kopciński (2016) oraz Anioły z poutrącanymi skrzydłami, „Arcana” (2016).

Ireneusz Staroń (Uniwersytet Wrocławski) – absolwent filologii polskiej. Przygotowuje monografię poezji Krzysztofa Koehlera. Wraz z Pauliną Subocz wydał książkę Nadkolory i nadaromaty. Schulz, Mueller, Blecher (2017), traktującą o micie dzieciństwa w metafizycznych autobiografiach. Ostatnio opublikował: Wiersz jako parodia cytatu. „List do PI ” Krzysztofa Koehlera, „Prace Literackie” (2017), Carmina dolorosa. „Kraj Gerazeńczyków” Krzysztofa Koehlera, „Arcana” (2017), Pługiem przez skiby pamięci. Afazja i głębia w poezji Krzysztofa Koehlera, „Topos” (2018), O poetyce nie tylko wstępu w „Nadberezyńcach” Floriana Czarnyszewicza, „Metafora” (2018).

Maciej Woźniak (Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie) – doktorant literaturoznawstwa. W swojej działalności naukowej zajmuje się polską literaturą współczesną, w tym poezją i prozą. Autor kilku artykułów naukowych poświęconych twórczości Marka Nowakowskiego. Przygotowuje rozprawę doktorską stanowiącą monografię prozy Bronisława Wildsteina.

Zofia Zarębianka (Uniwersytet Jagielloński) – profesor zwyczajny, eseistka, poetka. Autorka następujących książek: Poezja wymiaru sanctum (1992), Dziesięć Bożych słów (współautorka, 1993), Świadectwo słowa. Rzecz o twórczości Anny Kamieńskiej (1993), Zakorzenienia Anny Kamieńskiej (1996), Tropy sacrum w literaturze XX wieku (2001), O książkach, które pomagają być (2004), Czytanie sacrum (2008), Wtajemniczenia (w) Miłosza (2014), Spotkanie w słowie. O twórczości literackiej Karola Wojtyły (2018).

Notes about the Authors

Roman Bobryk (Siedlce University of Natural Sciences and Humanities) – assistant professor, a researcher at the Institute of Polish and Neophilology of the Faculty of Humanities, translator from Russian and Croatian. Author of the monographs: Martwa natura: gatunek, motywy, kompozycje [Still life: genre, motifs,  compositions] (2011), Martwa natura w poezji polskiej XX wieku [Still life in Polish poetry of the twentieth century] (2015), Koncept poezji i poety w wierszach Zbigniewa Herberta [Concept of poetry and poet in poems by Zbigniew Herbert] (2017).

Krzysztof Brenskott (Jagiellonian University) – he prepares a doctoral dissertation Postsekularyzm jako narzędzie badania sacrum w literaturze na przykładzie twórczości Olgi Tokarczuk [Postsecularism as a tool for studying sacrum in literature on the example of the works of Olga Tokarczuk].

Karol Hryniewicz (University of Warsaw) – a doctor of humanities, a lecturer at the Department of Literature of the Twentieth and Twenty-first Century at the Institute of Polish Literature at the Faculty of Polish Studies. He published the book Cogito i dubito. Dyskurs estetyczny w poezji Zbigniewa Herberta i Tadeusza Różewicza [Cogito and dubito. Aesthetic discourse in the poetry of Zbigniew Herbert and Tadeusz Różewicz] (2014), co-edited several collective volumes and authored  a number of academic articles.

Przemysław Koniuszy (Jagiellonian University) – a student at the Faculty of Polish Studies, a literary critic. He published, inter alia, in “Lampa”, “Odra”, “Twórczość” and “Topos”. He runs the website Szelestkartek.pl. His most recent publications include: Filozoficzne perspektywy wczesnej twórczości poetyckiej Tomasza Różyckiego [Philosophical perspectives of early poetry of Tomasz Różycki] [in:] Filozoficzne aspekty literatury. Strategie interpretacyjne [Philosophical aspects of literature. Interpretive strategies] (2018), Formy pustki w poezji emanacyjnej. „Widok z głębokiej wieży” Zenona Fajfera [Forms of emptiness in emanational poetry. “A view from the deep tower” by Zenon Fajfer], “Maska” (2018).

Agnieszka Kramkowska-Dąbrowska (Institute of Literary Research of the Polish Academy of Sciences) – a doctor of humanities. She published the book Gabinet luster. Śmiech w twórczości Zbigniewa Herberta [The cabinet of mirrors. Laughter in the work of Zbigniew Herbert] (2015) and edited the following publications: Zbigniew Herbert. Korespondencja rodzinna [Zbigniew Herbert. Family correspondence] (2008), Krzak gorejący [Burning bush] dramatic works by Janusz Krasiński (2013), Krótka noc [A Brief Night] dramatic works by Władysław Terlecki (2016). She is the chief editor of the series “Dramat Polski. Reaktywacja” [Polish Drama. Reactivation].

Anna Spiechowicz (Jagiellonian University)– is a Ph.D. student at the Faculty of literature of Polish Studies at the Jagiellonian University. She is preparing a doctoral dissertation on Jan Józef Szczepański’s Diaries. She is the author of the article „proszę księdza - ja naprawdę Go szukałem”. Religijne rozterki w poezji Zbigniewa Herberta [“please father – I’ve searched for Him in truth”. Religious dilemmas in the poetry of Zbigniew Herbert], “Konteksty Kultury” (2015), Czy naprawdę nie powinien przysyłać Syna? [Should he really not send his Son?] [in:] Nie powinien przysyłać Syna. Etyczne i metafizyczne aspekty twórczości Zbigniewa Herberta [He should not send the Son. Ethical and metaphysical aspects of the work of Zbigniew Herbert] (2018).

Aleksandra Stańczyk (Cardinal Stefan Wyszyński University in Warsaw) – a Ph.D. student of literary studies. She prepares a doctoral dissertation on a motif of spiritual journey in new Polish prose. She published an article Podróż wykluczonych. O powieści Krzysztofa Koehlera „Wnuczka Raguela” [A journey of the excluded. About the novel “Raguel’s granddaughter” by Krzysztof Koehler] [in:] Inny w podróży. Narracje podróżnicze w XX i XXI wieku [The other on the move. Travel narratives in the twentieth and twenty-first century], vol. 2, edited by M. Rabizo-Birek, O. Weretiuk, M. Zatorska (2017) and together with Wojciech Kudybą Okno obsesji. O „Generale” Jarosława Jakubowskiego [The window of obsession. About “General” by Jaroslaw Jakubowski] [in:] Świat (w) polskiej dramaturgii najnowszej. W lekturze i na scenie [World of/in Polish contemporary drama. Read and watched on stage], edited by J. Kopciński (2016) and Anioły z poutrącanymi skrzydłami [Angels with broken off wings], “Arcana” (2016).

Ireneusz Staroń (University of Wrocław) – a graduate of Polish philology. He prepares a monograph of the poetry of Krzysztof Koehler. Together with Paulina Subocz he published the book Nadkolory i nadaromaty. Schulz, Mueller, Blecher [Supra-colours and supra-fragrances. Schulz, Mueller, Blecher] (2017), focused on the myth of childhood in metaphysical autobiographies. His most recently publications include: Wiersz jako parodia cytatu. „List do PI ” Krzysztofa Koehlera [A poem as a parody of a quotation. “Letter to PI” by Krzysztof Koehler], “Prace Literackie” (2017), Carmina dolorosa. „Kraj Gerazeńczyków” Krzysztofa Koehlera [Carmina dolorosa. “Land of the Gerasenes” by Krzysztof Koehler], “Arcana” (2017), Pługiem przez skiby pamięci. Afazja i głębia w poezji Krzysztofa Koehlera [Plowing the ridges of memory. Aphasia and depth in the poetry of Krzysztof Koehler], “Topos” (2018), O poetyce nie tylko wstępu w „Nadberezyńcach” Floriana Czarnyszewicza [On the poetics of not only an introduction in “Berezina people” by FlorianCzarnyszewicz], “Metafora” (2018).

Maciej Woźniak (Cardinal Stefan Wyszyński University in Warsaw) – Ph.D. student of literary studies. His scientific interests are focused on Polish contemporary literature, both poetry and prose. He authored several academic articles on the works of Marek Nowakowski. He prepares a doctoral dissertation being a monograph of the prose of Bronisław Wildstein.

Zofia Zarębianka (Jagiellonian University) – full professor in the field of literary studies, essayist, poet. Author of the following books: Poezja wymiaru sanctum [Poetry of the sanctum dimension] (1992), Dziesięć Bożych słów [Ten words of God] (co-author, 1993), Świadectwo słowa. Rzecz o twórczości Anny Kamieńskiej [Testimony of the word. About the poetry of Anna Kamieńska] (1993), Zakorzenienia Anny Kamieńskiej [Rootings of Anna Kamieńska] (1996), Tropy sacrum w literaturze XX wieku [Figures of the sacred in literature of the twentieth century] (2001), O książkach, które pomagają być [On books helping to be] (2004), Czytanie sacrum [Reading the sacred] (2008), Wtajemniczenia (w) Miłosza [Initiations of/in Miłosz] (2014), Spotkanie w słowie. O twórczości literackiej Karola Wojtyły [Meeting in the word. On the literary output of Karol Wojtyła] (2018).