Józef Maria Ruszar, Mane, tekel, fares. Obrazy Boga w twórczości Tadeusza Różewicza, Bielsko-Biała – Kraków 2019

 

W cieniu Biblii

(fragment wstępu Józefa Marii Ruszara)

 

Mane, tekel, fares to książka obrazoburcza, choć grzeczna wobec dotychczasowych badaczy problemu. Nie chodzi bowiem o to, by się naśmiewać z nieporozumień i interpretacyjnych pomyłek, lecz w dialogu i sporze dotrzeć do maksymalnie wiernych odczytań tekstów. Nie jest to postawa pozbawiona założeń. Przeciwnie, wyrasta z kilku niewzruszonych przekonań, które obecnie wcale nie należą do powszechnie podzielanych, więc wymagają przedstawienia. Po pierwsze, niniejszy zbiór tekstów analizujących lirykę Różewicza zrodził się z pewności, że istnieje sztuka interpretacji, która dociera do sensu zawartego w tekście i ów sens nie jest dowolną kreacją interpretatora. Teza nie jest błaha, skoro wkrótce minie trzydzieści lat, od kiedy to w Robinson College w Cambridge University doszło do znanej polemiki między Umbertem Eco a Richardem Rorty’m na temat istnienia bądź nieistnienia obiektywnej interpretacji. Wszak niektórych badaczy przestał obchodzić empiryczny autor i jego opinia o własnym zamyśle. Także w Polsce spór miał swoją kontynuację, a udział w nim wzięli najsławniejsi badacze, jak: Włodzimierz Bolecki, Michał Głowiński, Henryk Markiewicz, Ryszard Nycz, Janusz Sławiński i inni teoretycy literatury, ale także filozofowie i kulturoznawcy, między innymi Andrzej Szahaj i Jerzy Kmita. Zgodnie z przewidywaniami, zagadnienie zostało nierozstrzygnięte przynajmniej w tym znaczeniu, że osiągnięcie konsensusu okazało się niemożliwe. Dlatego czuję się w obowiązku ostrzec P.T. Czytelnika, że w mojej praktyce interpretacyjnej – jakże skandalicznie tradycyjnej! – zwyciężyło przekonanie Umberta Eco, że jednak istnieje różnica między interpretacją a użyciem tekstu i jesteśmy w stanie ustalić, że jakaś lektura jest nietrafna (albo mniej trafna) z punktu widzenia „strategii semiotycznej tekstu” albo po prostu znajomości własnej kultury. Więcej, jestem przekonany, że domyślna intencja autora istnieje i jest nie tylko poznawalna, ale także bywa istotna.

Po drugie, uważam, że zasadniczo sensy zawarte w tekście zależą od woli czy też intencji autora, z uwzględnieniem jednak pewnego stopnia nieświadomości (podświadomości, niejasnych skojarzeń, obrazów i archetypów), uwarunkowanych nie tylko psychicznie, ale również kulturowo i historycznie. A więc dzieje krwawej jatki, jaką był wiek XX, również nie mogą zostać pominięte, nie można także zapomnieć o ideologicznych podstawach ludzkich zachowań i wyborów, o czym trzeba napisać nieco szerzej.

* * *

Po trzecie wreszcie, zwracam uwagę na fakt, że istnieją pewne okoliczności zewnętrzne, które wpływają na sposób lektury: nastawienie i kompetencje czytelnicze, duch epoki, czas lektury i inne czynniki, niezwiązane bezpośrednio z tekstem, ale wpływające na zawsze historyczny odbiór i jego zmiany. Samoświadomość badawcza nakazuje więc stwierdzić, że na sposób czytania wybranych utworów Różewicza wpływ miała znajomość doktryny katolickiej i Biblii, studia z filozofii religii oraz moment historyczny. W tym ostatnim przypadku należy zwrócić uwagę, że osąd wydarzeń historycznych oraz postaw i wyborów politycznych poety został dokonany z punktu widzenia wolnej Polski, a nie PRL. Sam zresztą poeta zdawał sobie sprawę, że tak zwana „hańba domowa” zostanie surowo oceniona po odzyskaniu niepodległości, o czym świadczy wiersz serce podchodzi do gardła (W), a spolegliwość wobec komunistycznej władzy nie będzie powodem do chwały. Dzień osądu się zbliżał: „wiek XXI skradał się jak złodziej”.

Na koniec – i jest to założenie czwarte, dotyczące szczególnie twórczości Różewicza – uważam, że religijne czy też antyreligijne wiersze Różewicza winny być czytane w kontekście znaczeń religii chrześcijańskiej (zasadniczo katolickiej, miejscami protestanckiej), a w szczególności w odniesieniu do symboli biblijnych. Nie ulega bowiem wątpliwości, że biblijne toposy, zdarzenia, postacie, symbole, a także sam język biblijny są tym żywiołem, w którym wiersze Różewicza są zanurzone. Nie da się czytać niektórych utworów bez zwrócenia uwagi na fakt, że mamy do czynienia z myśleniem stricte religijnym, nawet jeśli wypowiedź stoi w jawnej sprzeczności z doktryną, modyfikuje ją, dopowiada szczegół, tworzy literacki apokryf albo jest indywidualnym sprawozdaniem z doświadczenia homo religiosus. Dlatego teksty literackie zostały skonfrontowane z tekstami biblijnymi oraz oficjalnym nauczaniem Kościoła katolickiego, aby zwrócić uwagę na podobieństwa i różnice, bo tylko takie zderzenie ukazuje pełnię sensu i coś mówi o rozterkach współczesności.

 

Biblioteka Pana Cogito

Obrazy Boga w literaturze polskiej XX i XXI wieku

• Januszkiewicz M., Być i rozumieć. Rozprawy i szkice z humanistyki hermeneutycznej, Instytut Myśli Józefa Tischnera, Kraków 2017.
   
• Kłoczowski J.A., Drogi i bezdroża. Szkice z filozofii religii dla humanistów, cz. I , Instytut Myśli Józefa Tischnera, Kraków 2017.
   
• Kłoczowski J.A., U źródeł nowoczesnego myślenia o religii. Szkice z filozofii religii dla humanistów, cz. II , Instytut Myśli Józefa Tischnera – JMR Trans-Atlantyk, Kraków 2018.
   
• Szkoda, że Cię tu nie ma. Filozofia religii a postsekularyzm jako wyzwanie nowych czasów, red. M. Ciesielski, K. Szewczyk-Haake, Instytut Myśli Józefa Tischnera – JMR Trans-Atlantyk, Kraków 2018.
   
• Widziałem Go. Literatura wobec doświadczenia religijnego, red. E. Goczał, J.M. Ruszar, Instytut Myśli Józefa Tischnera – JMR Trans-Atlantyk, Kraków 2018.
   
• Ruszar J.M., Mane, tekel, fares. Obrazy Boga w twórczości Tadeusza Różewicza, Instytut Myśli Józefa Tischnera – Wydawnictwo Naukowe ATH, Kraków 2019.
   
• Obrazy Boga w literaturze polskiej XX i XXI wieku. Od pierwszej do drugiej wojny światowej, red. J.M. Ruszar, D. Siwor, Instytut Myśli JózefaTischnera – Wydawnictwo Naukowe ATH, Kraków 2019.
   
• Obrazy Boga w literaturze polskiej XX i XXI wieku. Od pokolenia wojennego do Nowej Fali, red. J.M. Ruszar, D. Siwor, Instytut Myśli Józefa Tischnera – Wydawnictwo Naukowe ATH, Kraków 2019.
   
• Obrazy Boga w literaturze polskiej XX i XXI wieku. Przełom XX i XXI wieku, red. E. Goczał, J.M. Ruszar, D. Siwor, Instytut Myśli Józefa Tischnera – Wydawnictwo Naukowe ATH, Kraków 2019.
  
   

  ---

   

  Streszczenie i słowa kluczowe

   

Wstęp zatytułowany W cieniu Biblii przedstawia założenia metodologiczne całej pracy, podkreśla wagę doświadczenia historycznego, które ukształtowało twórczość Tadeusza Różewicza (chodzi o „śmierć bliźniego” jako korelat „śmierci Boga”), a także doniosłą rolę podstawowego archetekstu jego liryki odnoszącej się do zagadnień metafizycznych, czyli Biblii, a w szczególności Ewangelii.

Zbrodnia i płacz Kaina. „Lament” antonimem „Wiedzy radosnej” Friedricha Nietzschego – wyjaśnia, jak użycie biblijnych wątków oraz zaprzeczonych symboli chrześcijańskich służy wypowiedzeniu stanowczego antycredo poety zawiedzionego przez Opatrzność oskarżoną o nieprzeciwstawianie się złu (głównie wojny) i brak obrony sprawiedliwych. Sztandarowy wiersz Lament, będący grą z katolicką i europejską tradycją, został także skonfrontowany z Nietzscheańską ideą „śmierci Boga”.

Mane, tekel, fares. Zanik świętości i zanik Polskiego Państwa Podziemnego w wierszu „serce podchodzi do gardła” – jest metaforycznym rozliczeniem z bolesnymi momentami biografii, które – jak niezagojone rany – zostawiły ślad w psychice poety. Interpretacja wiersza wskazuje na autolustracyjny charakter utworu napisanego w piętnaście lat po odzyskaniu przez Polskę niepodległości. Poeta niezbyt dokładnie przedstawia swoją biografię, w szczególności dezercję z oddziału AK i poparcie dla komunistycznej władzy. W artykule starano się zwrócić uwagę na dramat ówczesnych decyzji i wewnętrzne pęknięcie osobowości. Pośrednio wskazano również na konieczność napisania nowej historii literatury polskiej XX wieku z punktu widzenia wolnej Polski i odkłamanie wizji odziedziczonej z PRL.

Zaprzeczone ojcostwo. „Syn marnotrawny (z obrazu Hieronima Boscha)” – przedstawia eschatologiczne wątki pozwalające na dramatyczne odczytanie ekfrastycznego wiersza w świetle ewangelicznej przypowieści z akcentem na jej eschatologiczny sens.

Niemożliwe odpuszczenie grzechów. „Biel” Tadeusza Różewicza (z tomu „Nic w płaszczu Prospera”) – bada tytułowy utwór z wykorzystaniem metodologii religioznawczej i ukazuje, jak Różewicz przy pomocy zaprzeczonej symboliki biblijnej przedstawia aborcję jako nowy „mit etiologiczny”, będący początkiem swego rodzaju „założycielskiego kultu” dla „nowej cywilizacji śmierci” stworzonej przez „nowego człowieka”.

Spóźniony na paruzję?*** „Einst hab ich die Muse gefragt” – omawia apokaliptyczne wątki w poezji Różewicza w świetle idei „Boga odchodzącego/oddalonego” oraz rozpaczliwej eschatologii człowieka pozbawionego wiary, żyjącego w „śmieciowym świecie”, z nawiązaniem do poezji Hölderlina oraz Heideggerowskiej idei unicestwienia humanitas przez stechnicyzowaną cywilizację.

Epifania współczesnego Piłata. „Widziałem Go” – przedstawia głębokie odczytanie przesłania Ewangelii, domagającej się zauważania Jezusa w każdym bliźnim, nawet w zapijaczonym kloszardzie. Dopowiedzenie omawia również wiersz Obcy, proponujący wizję niespodziewanej paruzji.

Różewicz kontra Miłosz. „Zaćmienie światła” i inne wiersze – prezentuje kolejne etapy ataku Różewicza na Czesława Miłosza, jaki miał miejsce na przełomie XX i XXI wieku. Przedmiotem sporu była różna wizja Boga oraz odmienne spojrzenie na religię. Różewicz rozumie religię jako praxis i sprzeciwia się spekulacjom intelektualnym w kwestii wiary – stąd konflikt, opisany z punktu widzenia Różewicza.

Zakończenie zatytułowane Ewangelia wzajemnego opuszczenia zwraca uwagę na kierunek ewolucji współczesnej myśli postsekularnej ze wskazaniem jej wpływu na poezję Różewicza.

Słowa kluczowe: obrazy Boga, Tadeusz Różewicz, śmierć bliźniego, metafizyka, filozofia religii, Biblia, Ewangelia, Wiedza radosna, Nietzsche, antycredo, Opatrzność, Lament, śmierć Boga, Polskie Państwo Podziemne, serce podchodzi do gardła, autolustracja, dezercja, AK, wolna Polska, Syn marnotrawny (z obrazu Hieronima Boscha), ekfraza, ewangeliczna przypowieść, Biel, aborcja, mit etiologiczny, cywilizacja śmierci, nowy człowiek, *** „Einst hab ich die Muse gefragt”, Bóg odchodzący, eschatologia, śmieciowy świat, Hölderlin, Heidegger, cywilizacja, Epifania , Piłat, Widziałem Go, Obcy, paruzja, Miłosz, Zaćmienie światła, postsekularyzm

 

Nota o autorze

 

Dr Józef Maria Ruszar – dyrektor Instytutu Literatury, od 2018 roku jest redaktorem naczelnym Kwartalnika Kulturalnego „Napis” (obecnie: „Nowy Napis”). Od roku 2004 organizuje międzynarodowe konferencje naukowe pod nazwą Warsztaty Herbertowskie i wydaje serię Biblioteka Pana Cogito (42 tomy do 2019 roku). Jest autorem książek: Stróż brata swego. Zasada odpowiedzialności w liryce Zbigniewa Herberta (2004); Słońce republiki. Cywilizacja rzymska w twórczości Zbigniewa Herberta (2014); Wytarty profil rzymskich monet. Ekonomia jako temat literacki (2016); Mane, tekel, fares. Obrazy Boga w twórczości Tadeusza Różewicza (2019); wydał album Apostoł w podróży służbowej. Prywatna historia sztuki Zbigniewa Herberta (2006). W latach 2016–2019 był kierownikiem grantu „Obrazy Boga, człowieka i świata w literaturze polskiej XX wieku” (Narodowy Program Rozwoju Humanistyki nr 11 H 13 0472 82). Od 2016 roku jest adiunktem w Akademii Ignatianum w Krakowie. Autor książki „Czerwone Pająki”. Dziennik żołnierza LWP (2017). Odznaczenia i nagrody: Zasłużony Działacz Kultury (2001), Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski (2007), Srebrny Medal „Zasłużony Kulturze Gloria Artis” (2018). Laureat Nagrody Głównej „FENIKS PRO AUTORE 2007” Stowarzyszenia Wydawców Katolickich za książkę Apostoł w podróży służbowej. Prywatna historia sztuki Zbigniewa Herberta.

 

---

 

Abstract and keywords

The introduction entitled W cieniu Biblii [In the shadow of the Bible] presents the methodological foundations of the entire, emphasizes the importance of historical experience that shaped the work of Tadeusz Różewicz (“the death of a neighbour” as the correlate of “the death of God”) and the significant role of the basic arch-text of his lyrics related to metaphysical issues, that is the Bible, and in particular the Gospel. 

Zbrodnia i płacz Kaina. „Lament” antonimem „Wiedzy radosnej” Friedricha Nietzschego [Crime and cry of Cain. “Lament” as the antonym of “Die fröhliche Wissenschaftt” by Friedrich Nietzsche] – explains how the use of biblical motifs and denied Christian symbols serves to denounce a firm anti-credo of the poet disappointed with Divine providence, accused of not opposing evil (primarily: wars) and not defending of the righteous. The flagship poem Lament, which is a game with Catholic and European tradition, was also confronted with the Nietzschean idea of   “the death of God”. 

Mane, tekel, fares. Zanik świętości i zanik Polskiego Państwa Podziemnego w wierszu „serce podchodzi do gardła” [Mane, Tekel, Upharsin. The disappearance of holiness and the disappearance of the Polish Underground State in the poem “heart rises to throat”] – is a metaphorical account of the painful moments of the poet’s biography, which – like unhealed wounds – left a mark in his psyche. The interpretation of the poem indicates the self-lustration character of the work written fifteen years after Poland regained its independence. The poet presents his biography avoiding some details, in particular his desertion from the Home Army unit and his support for the communist authorities. The author of the article attempted to draw attention to the drama of the poet’s decisions at the time resulting in inner crack of his personality. Indirectly, the article points to the necessity of writing a new history of Polish literature of the twentieth century from the point of view of free Poland and of setting straight the image inherited from the People’s Republic of Poland.

Zaprzeczone ojcostwo. „Syn marnotrawny (z obrazu Hieronima Boscha)” [Denied paternity. “The prodigal son (from the painting of Hieronymus Bosch)”] – presents eschatological motifs allowing for dramatic interpretation of the ekphrastic poem in the light of the Gospel parable, with a focus on its eschatological meaning. 

Niemożliwe odpuszczenie grzechów. „Biel” Tadeusza Różewicza (z tomu „Nic w płaszczu Prospera”) [Impossible absolution of sins. “Whiteness” by Tadeusz Różewicz (from the volume “Nothing in Prospero’s Robes”)] – studies the poem mentioned in the title using the methodology of religion studies and it shows how Różewicz, using denied biblical symbolism, presents abortion as a new “etiological myth”, which is the beginning of a kind of “founding cult” for the “new civilization of death” created by the “new man”.

Spóźniony na paruzję? *** „Einst hab ich die Muse gefragt” [Late for the Parousia? *** “Einst hab ich die Muse gefragt”] - discusses apocalyptic motifs in the poetry of Różewicz in the light of the idea of   “departing/distant God” and the desperate eschatology of a man deprived of, living in a “junk world” – with reference to the poetry of Hölderlin and Heidegger’s idea of  annihilation of humanitas by the over-technical civilization. 

Epifania współczesnego Piłata. „Widziałem Go” [Epiphany of contemporary Pilate. “I saw Him”]   – presents a deep interpretation of the message of the Gospel, demanding to see Jesus in every neighbour, even in a drunken tramp. The addition also discusses the poem Obcy [Alien], proposing a vision of an unexpected Parousia.

Różewicz kontra Miłosz. „Zaćmienie światła” i inne wiersze [Różewicz vs. Miłosz. “Eclipse of light” and other poems] – presents the successive stages of the attack of Różewicz on Czesław Miłosz which took place at the turn of the twentieth century. The subject of the dispute was a different vision of God and a different view of religion. Różewicz understands religion as praxis and opposes intellectual speculations concerning religious faith – hence the conflict described from the point of view of Różewicz.

The concluding part entitled Ewangelia wzajemnego opuszczenia [The Gospel of mutual abandonment] draws attention to the direction of the evolution of contemporary post-secular thought with an indication of its influence on the poetry of Różewicz.

Keywords: images of God, Tadeusz Różewicz, death of a neighbour, metaphysics, philosophy of religion, Bible, Gospel, Die fröhliche Wissenschaftt [“The Gay Science” / “The Joyful Wisdom”], Nietzsche, anti-credo, Divine providence, Lament, the death of God, the Polish Underground State, serce podchodzi do gardła [“heart rises to throat”], self-lustration, desertion, the Home Army, free Poland, Syn marnotrawny (z obrazu Hieronima Boscha) [“The prodigal son (from the painting of Hieronymus Bosch)”], ekphrasis, evangelical parable, Biel [“Whiteness”], abortion, etiological myth, civilization of death, new man, ***Einst hab ich die Muse gefragt, departing God, eschatology, junk world, Hölderlin, Heidegger, civilization, Epiphany, Pilate, Widziałem Go [“I saw Him”], Obcy [“Alien”], Parousia, Miłosz, Zaćmienie światła [“Eclipse of light”], post-secularism

 

About the author

 

Józef Maria Ruszar PhD – the director of the Institute of Literature, since 2018 he has been the editor-in-chief of Kwartalnik Kulturalny “Napis” (now: “Nowy Napis”) quarterly journal. Since 2004, he has been organizing international academic conferences under the name of Warsztaty Herbertowskie [Zbigniew Herbert’s Workshops] and publishing the book series Biblioteka Pana Cogito [Mr. Cogito’s Library] (42 volumes by 2019). He is the author of the books: Stróż brata swego. Zasada odpowiedzialności w liryce Zbigniewa Herberta [The guardian of his brother. Principle of responsibility in the poetry of Zbigniew Herbert] (2004); Słońce republiki. Cywilizacja rzymska w twórczości Zbigniewa Herberta [Sun of the republic. Roman civilization in the work of Zbigniew Herbert] (2014); Wytarty profil rzymskich monet. Ekonomia jako temat literacki [A worn profile of Roman coins. Economics as a literary theme] (2016); Mane, tekel, fares. Obrazy Boga w twórczości Tadeusza Różewicza [Mane, Tekel, Upharsin. Images of God in the work of Tadeusz Różewicz] (2019); he released the Apostoł w podróży służbowej. Prywatna historia sztuki Zbigniewa Herberta [Apostle’s on a business trip. A private art history of Zbigniew Herbert] (2006). Between 2016 and 2019 he was the manager of the grant “Images of God, Man and the World in Polish Literature of the Twentieth Century” (National Program for the Development of Humanities No. 11 H 13 0472 82). From 2016 he has been an assistant professor at the Ignatianum Academy in Krakow. Author of the book „Czerwone Pająki”. Dziennik żołnierza LWP [“Red Spiders. Journal of a soldier of the Polish People’s Army] (2017). Awards and prizes: Distinguished Culture Activist (2001), Officer’s Cross of the Order of Polonia Restituta (2007), Silver Medal “Meritorious for Culture, Gloria Artis” (2018). Winner of the “FENIKS PRO AUTORE 2007” Main Prize of the Association of Catholic Publishers for the book Apostoł w podróży służbowej [Apostle on a business trip. Private history of art by Zbigniew Herbert].