Fragment recenzji:

Książka jest kontynuacją wydanej w roku 2017 pozycji Drogi i bezdroża. Szkice z filozofii religii dla humanistów. Jan Andrzej Kłoczowski OP bada tu podstawy nowoczesnej filozofii religii, ponieważ wychodzi z założenia, że chcąc zrozumieć teraźniejszość, trzeba sięgnąć do jej źródeł ukrytych w przeszłości. Omawiane postacie i problemy są ze sobą powiązane i toczą między sobą "podskórny" dialog. To sprawia, że kolejno czytane eseje oświetlają się nawzajem.

W pierwszej części autor opisuje najważniejszych myślicieli, a w drugiej palące problemy filozofii religii. Ciekawe, że koncepcje źródłowe dla współczesnej filozofii religii powstają od końca XIX wieku, a fundamentalne słowa i pojęcia sięgają zamierzchłych czasów - opowieści biblijnych, starożytnych opisów miłości i śmierci lub zmagań mistyków z tym, co nieuchwytne. Podczas uważnego czytania odsłania się ciekawa struktura rzeczowa tej książki. Dwie części budują dwa typy narracji - jeden przedstawia rozwój koncepcji filozofii religii, a drugi - pogłębiający się opis doświadczeń i pojęć dotyczących duchowości. Obie narracje nakładają się na siebie, pokazując bogactwo źródeł współczesnej filozofii religii.

dr Adam Workowski

 

 

Fragment wstępu:

Religia daje do myślenia…

…tym, którzy wierzą i tym, którzy szukają, ale także i tym, którzy są jej nieprzychylni. Czym jest religia? Wydaje się, że wszyscy to wiemy, łatwo odróżnić kościół od świeckiej budowli, stwierdzić, że to sposób, w jaki ludzie oddają cześć Bogu, w którego wierzą, modlą się do Niego, wzywają Jego pomocy, wyznają Mu swoje grzechy i błagają Go o przebaczenie. Czym jednak jest religia w swej istocie? Czy wystarczy przywołać słowo „Bóg”, aby sprawa stała się oczywista?

Krytyczny człowiek nowożytnej Europy zaczął podważać to przekonanie. Skoro religia oznacza więź pomiędzy Bogiem a człowiekiem, to przedmiotem debaty na jej temat staje się nie tylko istnienie Boga (niejednokrotnie kwestionowane przez przedstawicieli nauki), ale także sam człowiek. Jeżeli Boga nie ma, to człowiek religijny jest człowiekiem zagubionym, mylnie szukającym w Bogu spełnienia sensu swojego życia. Czy religia jest platonizmem dla prostaczków, jak głosił Friedrich Nietzsche? Czy uwaga Karola Marksa o „opium ludu”, udręczonego wyzyskiem i tęsknie wyglądającego sprawiedliwości niebiańskiej, była trafna? A może religia w obecnej postaci jest tylko pozostałością archaicznych kultów, przy pomocy których nasi przodkowie starali się zażegnać lęk, jaki rodziła w nich świadomość śmierci?

Debaty nad religią nie były jednostronne, choć niewątpliwie głosy krytyczne stały się bardziej słyszalne. W moich lekturach, którymi dzieliłem się ze słuchaczami, postanowiłem odwołać się do myślicieli poszukujących nie tyle i nie tylko odpowiedzi na zarzuty „burzycieli”, tak by spojrzeć na religię świeżym okiem. Określenie ich mianem „budowniczych” jest może zbyt odważne, były to bowiem różnorakie, nie zawsze dojrzałe, próby uchwycenia tego, co stanowi istotę zjawiska religii jako instytucji czy religijności jako osobistej postawy. W książce czytelnik będzie mieć okazję zapoznać się z poglądami myślicieli, którzy niewątpliwie skierowali refleksję nad religią na nowe tory. Mówię tu przede wszystkim o debacie filozoficznej, choć filozof musi orientować się także w tym, czym zajmują się przedstawiciele dyscyplin humanistycznych: historii religii, socjologii, psychologii. Także teologii.

Jan Andrzej Kłoczowski

 

 

Streszczenie

 

Czy postać/postaci, w jakich prezentuje się nam dzisiaj religia, można określić mianem moderna? Postmoderna? A może postsecular? Profesor Jan Andrzej Kłoczowski OP powstrzymuje się przed udzieleniem jednoznacznej odpowiedzi na to pytanie, w zamian skupiając się na odsłonięciu źródeł współczesnego myślenia o religii.

Książka składa się z dwóch części. Pierwsza poświęcona jest wybranym postaciom, których refleksja ukształtowała sposób, w jaki dziś patrzymy na religię; druga – problemom wyrastającym na przecięciu religii i filozofii (między innymi cierpienia, śmierci, wolności).

Publikację otwiera szkic poświęcony postaci Friedricha Nietzschego, na którego barki przede wszystkim Kłoczowski składa odpowiedzialność za przemianę spojrzenia na istotę religii i rolę, jaką pełni ona w życiu tak pojedynczego człowieka, jak i społeczeństw. Na autorytet Nietzschego będą się powoływać chętnie radykalni krytycy religii, jak i – paradoksalnie – obrońcy jej pierwotnej „czystości”, Kłoczowski zatem stara się rzetelnie odpowiedzieć na pytanie, czy po ogłoszeniu śmierci Boga jesteśmy skazani na ateizm, czy też mogą się jeszcze pojawić jakieś inne formy religijności.

Szczególne miejsce w części zatytułowanej Budowniczowie zajmują myśliciele poszukujący w człowieku religijnego a priori (Ernst Troeltsch, Rudolf Otto), którzy uważali religię w pierwszym rzędzie za wydarzenie, a nie system doktrynalny, fenomen, który sytuuje się na przecięciu tego, co boskie i ludzkie, i urzeczywistnia przez konkretne akty, jakie spełnia człowiek religijny. Jest to intuicja bliska samemu autorowi, który jednak zauważa jej ograniczenia. Podobnie ma się sprawa z psychologiczną interpretacją aktu religijnego (William James), którą Kłoczowski docenia, lecz uważa za niewystarczającą, jeśli chcemy uchwycić samą istotę religii. To jest możliwe tylko na gruncie filozoficznym, i w tej kwestii Kłoczowski przyznaje rację Maxowi Schelerowi.

Intuicja, że w wydarzeniu religijnym jest coś nieredukowalnego, co nie daje się sprowadzić do tego, co ludzkie, choć w tym, co ludzkie się objawiającego, prowadzi Kłoczowskiego do obrony stanowiska Maurice’a Blondela oskarżanego między innymi o „immanentyzm”. Autor ukazuje postać tego myśliciela na tle zjawiska zwanego „modernizmem katolickim”. Blondel tropi transcendencję w immanencji, dostrzegając w dynamizmie człowieka, niezatrzymującego się nigdy na osiągniętych celach, otwarcie na pełnię, na dobro doskonałe, którego tylko niejasnym przeczuciem jest doświadczenie dóbr szczegółowych.

Wolność, nadzieja, miłość, śmierć to tajemnice (używając terminologii wypracowanej przez Gabriela Marcela), w stosunku do których zajęcie pozycji dystansu poznawczego nie jest możliwe. W tej samej mierze stanowią one przedmiot zainteresowania religii, jak i filozofii. Kłoczowski przygląda się im oczami człowieka religijnego i filozofa, analizując odpowiedzi udzielane przez obie te dziedziny, nie tracąc z oczu faktu, że pytanie o sens tych fenomenów zawsze stawia jednostka, konkretny żyjący człowiek.

W tej części książki Kłoczowski próbuje również odkryć sens przemian w obrazie Boga, jakie obserwujemy na przykład w żydowskiej refleksji po Auschwitz czy myśli feministycznej. Dostrzega, że re-imaging postulowany przez teolożki feministyczne jest wyrazem chęci ukazania Boga bliskiego, zatroskanego o człowieka, w przeciwieństwie do którego Bóg klasycznej metafizyki wydaje się niesłychanie odległy, wręcz niezainteresowany człowiekiem.

W szkicu Psychoterapia dla filozofów autor wraca do tematyki, która w ostatnich latach jego pracy naukowej interesuje go najbardziej: relacji między religią a naukami humanistycznymi, których styk uważa za punkt zapalny jednego z najciekawszych i stanowiących największe wyzwanie intelektualne sporów współczesności. Kłoczowski postuluje współpracę psychoterapeutów i filozofów nurtu „mądrościowego” w pracy nad człowiekiem i stawia pytanie o warunki możliwości zjawiska, jakie można zaobserwować od pewnego czasu: doradztwa filozoficznego. Ujawnia się przy tym jego głębokie przekonanie, że filozofia może pełnić rolę pomocniczą w życiu człowieka, okazuje się przydatna w stawianiu diagnoz i poszukiwaniu środków zaradczych, nie może jednak zastąpić indywidualnej decyzji, która należy do sfery tego, co John Henry Newman nazwał przyświadczeniem realnym.

 

Summary

Can the forms in which religion presents itself to us today be described as modern? postmodern? or maybe postsecular? Jan Andrzej Kłoczowski O.P. concentrates on revealing sources of contemporary thought about religion. The first part of the book is dedicated to selected figures who have influenced the way in which we look at religion today. The second part focuses on problems emerging at the intersection of religion and philosophy (suffering, death and freedom).

The opening essay concerns Friedrich Nietzsche, referred to by both radical critics of religion and defenders of its original “purity”.

A special place in the part entitled The Constructors is reserved for those thinkers who sought in man a religious a priori (Ernst Troeltsch, Rudolf Otto), and who considered religion first and foremost as an event, rather than a doctrinal system. The author himself is close to this intuition, although he points out its limitations. Similarly, he appreciates the psychological interpretation of the religious act (William James), but considers it insufficient. This is only possible in the realm of philosophy, and Kłoczowski agrees with Max Scheler in this respect. He also defends the position of Maurice Blondel, who met with accusations of “immanentism”. The author presents the figure of this philosopher against the background of the phenomenon known as “Catholic modernism”.

Freedom, hope, love, and death are secrets (to use the terminology coined by Gabriel Marcel) in relation to which it is impossible to take a position of cognitive distance. They are subjects of interest of religion and philosophy to the same extent. In this part of the book, Kłoczowski also tries to discover the meaning of the transformations in the image of God that one can see, for example, in Jewish reflection post-Auschwitz, or in feminist thought. He recognises that the re-imaging postulated by feminist theologians is an expression of a desire to show God as close, paying attention to man; as opposed to the God of classical metaphysics, who seems to be extremely distanced, even disinterested in man. In the essay Psychotherapy for philosophers, the author writes about the relationship between religion and the humanities, whose intersecting point he considers to be the trigger for one of the most interesting and intellectually challenging disputes of the modern age.

 

Аннотация

Можно ли личность/личности, с которыми для нас сегодня связывается религия, назвать модернистскими? Постмодернистскими? Или постсекулярными? Профессор Ян Анджей Клочовский О.P. воздерживается от того, чтобы дать однозначный ответ на этот вопрос, сосредоточиваясь на описании истоков современного мышления о религии.

Книга состоит из двух частей. Первая часть посвящена выдающимся личностям, размышления которых повлияли на то, как мы сегодня воспринимаем религию. Вторая − проблемам, возникающим на границе религии и философии (в том числе страданию, смерти, свободе).

Книгу открывает эссе, посвящённое личности Фридриха Ницше, которого Клочовский в первую очередь наделяет ответственностью за изменение взгляда на сущность религии и роль, которую она играет в жизни как отдельного человека, так и обществ в целом. На авторитет Ницше будут охотно ссылаться радикальные критики религии и – как ни странно − защитники её изначальной «чистоты», поэтому Клочовский пытается добросовестно ответить на вопрос, обречены ли мы на атеизм после провозглашения смерти Бога или все же возможно появление других форм религиозности.
Особое место в разделе под названием Строители занимают мыслители, искавшие в человеке религиозное, существующее априори (Эрнст Трёльч, Рудольф Отто), которые рассматривали религию прежде всего как событие, а не как доктринальную систему, как явление, которое находится на пересечении божественного и человеческого и становится реальным благодаря конкретным действиям, совершаемым религиозным человеком. Этот взгляд близок самому автору, который, однако, замечает его ограничения. Похожим образом обстоит дело и с психологической интерпретацией религиозного акта (Уильям Джеймс), которую Клочовский ценит, однако считает недостаточной для понимания самой сущности религии. Такое понимание возможно только на основе философского подхода, и в этом вопросе Клочовский признает правоту Макса Шелера.

Интуитивная убежденность в том, что в религиозном событии есть что-то нередуцируемое, что не может быть сведено к человеческому, хотя и проявляется в этом человеческом, заставляет Клочовского защищать позицию Мориса Блонделя, которого обвиняли среди прочего в «имманентизме». Автор показывает личность этого мыслителя на фоне явления, называемого «католическим модернизмом». Блондель ищет трансцендентность в имманентности, обнаруживая в динамичности человека, никогда не останавливающегося на достигнутой цели, открытость полноте, идеальному добру, неясным предчувствием которого являются отдельные блага.

Свобода, надежда, любовь, смерть − это тайны (используя терминологию, разработанную Габриэлем Марселем), по отношению к которым невозможно занять позицию когнитивной дистанции. Они в равной степени интересуют как религию, так и философию. Клочовский смотрит на них как религиозный человек и как философ, анализируя ответы, формулируемые в рамках обоих направлений, и не забывая о том, что вопрос о смысле этих явлений всегда задается личностью, конкретным живым человеком.

В этой же части книги Клочовский предпринимает попытку описать смысл изменений в образе Бога, которые мы можем наблюдать, например, в еврейской философии после Освенцима или феминистской философии. Автор замечает, что пересмотр этого образа, постулируемый феминистками-теологами, является следствием поиска Бога близкого, неравнодушного к человеку, в отличие от которого Бог классической метафизики кажется чрезвычайно далеким и вовсе не заинтересованным человеческими делами.

В эссе Психотерапия для философов автор возвращается к теме, которая в последние годы его научной деятельности является основной, − отношения между религией и гуманитарными науками, стык которых автор рассматривает как очаг возникновения одной из самых интересных и представляющих наибольший интеллектуальный вызов дискуссий современности. Клочовский констатирует необходимость сотрудничества психотерапевтов и философов «мудрости» в рамках работы над человеком и ставит вопрос о возможности явления, которое можно наблюдать в течение некоторого времени, − философского консультирования. Автор глубоко убеждён в том, что философия способна помочь человеку, она оказывается полезным инструментом анализа ситуации и поиска решений, однако она не может заменить собой личное решение человека, относящееся к сфере того, что Джон Генри Ньюмен назвал реальным согласием.

 

O Autorze

Prof. dr hab. Jan Andrzej Kłoczowski OP (ur. 1937) – dominikanin, filozof i ceniony krakowski kaznodzieja, działacz opozycyjny, historyk sztuki. Uczeń kard. prof. Mariana Jaworskiego. Wieloletni kierownik Katedry Filozofii Religii na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawła II w Krakowie (wcześniej: Papieskiej Akademii Teologicznej w Krakowie.) Był rektorem Kolegium Filozoficzno-Teologicznego i Regensem Polskiej Prowincji Dominikanów. Członek redakcji „W Drodze”, „Znaku”, „Logosu i Ethosu”. Przewodniczący Rady Programowej Instytutu Myśli Józefa Tischnera. W latach 1970 – 1986 kierował duszpasterstwem akademickim „Beczka”. Wydał między innymi następujące publikacje: Człowiek Bogiem człowieka. Filozoficzny kontekst interpretacji religii w myśli Ludwika Feuerbacha (1979), Wobec wartości (wraz z ks. J. Tischnerem, 1982), Więcej niż mit. Leszka Kołakowskiego spory o religię (1993), podręcznik Między samotnością a wspólnotą. Wprowadzenie do filozofii religii (1994), Drogi człowieka mistycznego (2001), Filozofia dialogu (2005), Drogi i bezdroża. Szkice z filozofii religii dla humanistów, cz. I (2017).

W 2014 roku otrzymał tytuł Mistrza Świętej Teologii, przyznawany przez generała Zakonu Kaznodziejskiego. Jest także laureatem Nagrody Znaku i Hestii im. ks. Józefa Tischnera (2016), którą otrzymał w kategorii pisarstwa religijnego lub filozoficznego, stanowiącego kontynuację „myślenia według wartości”.

 

About the Author

Professor Jan Andrzej Kłoczowski OP, PhD (born 1937). A Dominican friar, philosopher, recognised Krakow preacher, opposition activist and art historian. A student of Cardinal Professor Marian Jaworski, he was the long‑time head of the Department of Philosophy of Religion at the Faculty of Philosophy of the Pontifical University of John Paul II in Krakow (formerly: the Academy of Theology), the rector of the Dominican School of Philosophy and Theology and the Superior of the Polish Province of Dominican Friars. Kłoczowski is a member of the editorial staff of the publications “W Drodze”, “Znak” and “Logos i Ethos”. He is Chairman of the Policy Council of the Józef Tischner Institute, and was one of the chaplains of the Beczka Academic Chaplaincy from 1970 to 1986.
Kłoczkowski’s written works include: Człowiek Bogiem człowieka. Filozoficzny kontekst interpretacji religii w myśli Ludwika Feuerbacha [Man as God of man: The philosophical context of religious interpretation in Ludwik Feuerbach’s thought] (1979), Wobec wartości [Towards values] (co‑written with J. Tischner, 1982), Więcej niż mit. Leszka Kołakowskiego spory o religię [More than a myth: Leszek Kołakowski’s disputes on religion] (1994), Między samotnością a wspólnotą. Wprowadzenie do filozofii religii [Between solitude and community: An introduction to the philosophy of religion] (textbook, 1994), Drogi człowieka mistycznego [Ways of the mystic man] (2001) and Filozofia dialogu [The philosophy of dialogue] (2005), Drogi i bezdroża. Szkice z filozofii religii dla humanistów, cz. I [Roads and wilderness: sketches on the Philosophy of religion for humanists (Part I)] (2017).

In 2014, he was granted the title of Master of Holy Theology awarded by the General of the Order of Preachers; he is also a recipient of the Jozef Tischner Znak and Hestia Award (2016) in the category of religious or philosophical writings that continue ‘thinking according to values’.
 

Об авторе

Профессор, доктор наук Ян Анджей Клочовский O.P. (род. в 1937 году) − доминиканец, философ, известный краковский проповедник, оппозиционный деятель, искусствовед. Ученик кард. проф. Мариана Яворского. В течение многих лет заведует кафедрой философии религии философского факультета Папского университета Иоанна Павла II в Кракове (бывшая Папская богословская академия). Был ректором Философско-теологического колледжа и регентом Польской провинции доминиканцев. Член редакционных коллегий «В дороге», «Знака», «Логоса и этоса». Председатель программного совета Института мысли Юзефа Тишнера. В 1970 – 1986 гг. был одним из духовников академического прихода «Бочка».
Основные публикации: Человек − Бог человека. Философский контекст интерпретации религии в философии Людвига Фейербаха (1979), О ценностях (в соавторстве со свящ. Ю. Тишнером, 1982), Больше, чем миф. Дискуссии Лешка Колаковского о религии (1994), учебник Между одиночеством и обществом. Введение в философию религии (1994), Пути мистика (2001) и Философия диалога (2005), Дороги и бездорожье. Очерки про философию религии для гуманистов (первая часть) (2017).

В 2014 удостоен титула магистра Священного Богословия (вручаемого генералом Ордена Проповедников); также является лауреатом премии Знака и Гестии им. свящ. Юзефа Тишнера (2016), которую он получил в категории религиозной или философской прозы, развивающей «мышление, опирающееся на ценности».