Obrazy Boga w literaturze polskiej XX i XXI wieku. Od pierwszej do drugiej wojny światowej, red. J.M. Ruszar, D. Siwor, Bielsko-Biała – Kraków 2019

 

Wiara i polska literatura ostatnich stu lat

(fragment wstępu Józefa Marii Ruszara do trzech tomów
Obrazów Boga w literaturze polskiej XX i XXI wieku)

Podwójny wymiar wiary, jako aktu ludzkiego zaufania oraz łaski danej od Boga, jest istotnym problemem w dwudziestowiecznej religijności literatów. Kwestia ta powraca bez względu na to, czy zajmujemy się duchowymi przeżyciami Juliana Tuwima, Józefa Wittlina, Jana Lechonia, Aleksandra Wata, Władysława Sebyły [por. odpowiednie rozdziały w tomie pierwszym Obrazy Boga w literaturze polskiej XX wieku. Od pierwszej do drugiej wojny światowej, red. J.M. Ruszar, D. Siwor, Bielsko-Biała – Kraków 2019], czy też wyznaniami Tadeusza Różewicza na temat niemożliwości wiary, który jednocześnie wyśmiewa swych interpretatorów nazywających go „ateistą” [por. J.M. Ruszar, Mane, tekel, fares. Obrazy Boga w twórczości Tadeusza Różewicza, Bielsko-Biała – Kraków 2019].

Poeta – w przeciwieństwie do intelektualnego konstruktora metafizycznych spekulacji – potrzebuje Osoby, do której może wołać, z którą czasami chce się spierać lub nawet oskarżać Ją o zło historii, jak bywa to w liryce Mieczysława Jastruna, Krzysztofa Kamila Baczyńskiego czy Henryka Grynberga. W przeraźliwej samotności poeta może domagać się Głosu, jak Aleksander Wat, albo modlić się, jak to się dzieje w poezji Jerzego Lieberta i Karola Wojtyły, a nawet w późnej twórczości Zbigniewa Herberta [por. odpowiednie rozdziały w tomie drugim Obrazy Boga w literaturze polskiej XX wieku. Od pokolenia wojennego do Nowej Fali, red. J.M. Ruszar, D. Siwor, Bielsko-Biała – Kraków 2019]. Raczej nie mamy do czynienia z sytuacją intelektualnego, zimnego, niezaangażowanego uczuciowo dyskursu, co wcale nie dziwi, skoro wiersze podejmują ważne kwestie egzystencjalne, a autorom nie chodzi o „rozmowę z Absolutem na migi” – jak żartobliwie wyraził się Herbert w korespondencji z Henrykiem Elzenbergiem – ale o kontakt z takim rodzajem transcendencji, której ludzkie losy nie są obojętne. Bóg nie może być mniej czy bardziej konieczną hipotezą, zwornikiem koncepcji, ale elementem osobistej więzi. Tymczasem – jak powiada autor Tropów myślenia religijnego, Karol Tarnowski – Boga żywej wiary wypiera Absolut, element skończonych, zamkniętych, racjonalnych systemów, a współczesna filozofia żyje „żałobą po Bogu”. Nic więc dziwnego, że są to wyobrażenia nieprzystające do siebie, i trudno znaleźć jakieś elementy ciągłości. Stąd też decyzja edytorska, aby prezentować twórców chronologicznie, na podstawie ich daty urodzenia, a poniekąd ich pokoleniowe doświadczenia.

W pierwszym tomie omawiane są przede wszystkim postawy poetów należących do pokoleń urodzonych na przełomie wieków, którzy swój najbardziej twórczy okres przeżyli w II Rzeczpospolitej i uczestniczyli w awangardowych lub klasycyzujących poszukiwaniach zdetronizowanego Boga, ale – przynajmniej do września 1939 roku – funkcjonowali w komfortowych warunkach historycznych (jak na polskie dzieje), by następnie doświadczyć końca państwowej niepodległości i liberalnego świata. W tomie drugim dominuje pokolenie wojenne, urodzone i wychowane w wolnej Polsce, które w krótkim okresie przyśpieszonego dojrzewania zostało osaczone przez totalizm hitlerowski i sowiecki, a następnie tylko sowiecki. Wyzwanie egzystencjalne nie miało sobie równych w dotychczasowej historii ani w zakresie skali moralnego i fizycznego zagrożenia, ani powagi intelektualnej i duchowej próby. Skutki moralnego i politycznego pęknięcia, jakie dokonało się w latach 40. i 50., widoczne są do dzisiaj. Tom trzeci zawiera w części pierwszej szkice dotyczące kwestii obecności treści metafizycznych i religijnych w literaturze przełomu XX i XXI wieku w epoce postsekularnej, a w części drugiej autorzy podejmują refleksję nad trendami w badaniach twórczości najnowszej.

Egzystencjalna waga metafizycznych pytań obecnych w literaturze spowodowała, że wielu badaczy opracowań zwróciło uwagę na pomoc, jaką literaturoznawcy daje filozofia religii – dziedzina, która rozkwitła w dobie dwudziestowiecznej sekularyzacji. Pomocne stały się dwie publikacje Jana Andrzeja Kłoczowskiego i jego seminarium prowadzone dla uczestników grantu (jesień 2016 – wiosna 2017), a także wystąpienia przygotowane przez zaproszonych gości, takich jak: Andrzej Gielarowski, Robert Grzywacz SJ, Krzysztof Mech, Łukasz Tischner, Adam Workowski, Wojciech Zalewski z kolei krótko naszkicował relacje Boga i człowieka w filozofii wybranych filozofów dwudziestowiecznych: Gabriela Marcela, Alberta Camusa, Paula Ricoeura, Karla Jaspersa oraz Martina Bubera, pomocne w badaniach literackich, ze szczególnym uwzględnieniem związków między wiarą, złem oraz koncepcją religii. 

Wybór wymienionych myślicieli nie był przypadkowy, gdyż filozofowie ci skupiają się w swojej twórczości na człowieku, kładąc akcent na doświadczenie i przeżywanie sfery religijnej, nie zaś na jej aspekt teoretyczno-obiektywny, a poza tym koncepcje wszystkich tych myślicieli wykazują bliższe lub dalsze związki z literaturą.

Metodologiczny namysł [zob. Widziałem Go. Literatura wobec doświadczenia religijnego, red. E. Goczał, J.M. Ruszar, Kraków 2018] uwzględniał także poglądy filozofów szczególnie ważnych dla konkretnych autorów, jak Henryk Elzenberg dla postawy Zbigniewa Herberta, albo Karl Jaspers i Martin Heidegger dla twórczości Tadeusza Różewicza. Omawiane są konkretne nurty, jak na przykład filozofia dialogu, istotna dla twórczości księdza Janusza Stanisława Pasierba, myśl apofatyczna – dla poezji Aleksandra Wata – albo koncepcje przedstawicieli żydowskiej rewizji teologicznej „Boga po Holokauście”, reprezentowanych przez Richarda L. Rubensteina, Irvinga Greenberga oraz Hansa Jonasa – ważne dla interpretacji wierszy Henryka Grynberga. Różnorodność metodologiczna (chodziło raczej o uznanie prymatu świadomości metodologicznej nad metodologią normatywną) związana została z wątkami obecnymi w twórczości omawianych autorów, ale badacze nie stronią również od przytaczania przydatnych teorii, jak kontekstualizm konstruktywistyczny Stevena T. Katza, antropologia w myśli Renégo Girarda czy Literaturtheologie w niemieckich badaniach relacji między literaturą a religią. Przypomniano również metody tradycyjne, jak krytykę archetypowo-mitograficzną Northopa Frye’a oraz krytykę kerygmatyczną i jej twórcę Mariana Maciejewskiego (w kontekście tak zwanej lubelskiej szkoły badania sacrum w literaturze). Ważny nurt postsekularyzmu znalazł odbicie w pokonferencyjnym tomie Szkoda, że Cię tu nie ma (red. M. Ciesielski, K. Szewczyk-Haake, Kraków 2018) oraz opracowaniu Jana Andrzeja Kłoczowskiego OP, U źródeł nowoczesnego myślenia o religii (Kraków 2018).

Przedstawiając trzytomowe pokłosie badań prowadzonych w ramach grantu „Obrazy Boga w literaturze polskiej XX i XXI wieku”, pragnę zwrócić uwagę na fakt, że nie jest to dzieło jedyne. Rezultatem prac – nie licząc wystąpień na konferencjach organizowanych poza tym grantem – jest dziewięć tomów, w których przedstawiono badania uczestników grantu oraz zaproszonych gości.

 

Biblioteka Pana Cogito

Obrazy Boga w literaturze polskiej XX i XXI wieku

• Januszkiewicz M., Być i rozumieć. Rozprawy i szkice z humanistyki hermeneutycznej, Instytut Myśli Józefa Tischnera, Kraków 2017.
•  
• Kłoczowski J.A., Drogi i bezdroża. Szkice z filozofii religii dla humanistów, cz. I , Instytut Myśli Józefa Tischnera, Kraków 2017.
•  
• Kłoczowski J.A., U źródeł nowoczesnego myślenia o religii. Szkice z filozofii religii dla humanistów, cz. II , Instytut Myśli Józefa Tischnera – JMR Trans-Atlantyk, Kraków 2018.
•  
• Szkoda, że Cię tu nie ma. Filozofia religii a postsekularyzm jako wyzwanie nowych czasów, red. M. Ciesielski, K. Szewczyk-Haake, Instytut Myśli Józefa Tischnera – JMR Trans-Atlantyk, Kraków 2018.
•  
• Widziałem Go. Literatura wobec doświadczenia religijnego, red. E. Goczał, J.M. Ruszar, Instytut Myśli Józefa Tischnera – JMR Trans-Atlantyk, Kraków 2018.
•  
• Ruszar J.M., Mane, tekel, fares. Obrazy Boga w twórczości Tadeusza Różewicza, Instytut Myśli Józefa Tischnera – Wydawnictwo Naukowe ATH, Kraków 2019.
•  
• Obrazy Boga w literaturze polskiej XX i XXI wieku. Od pierwszej do drugiej wojny światowej, red. J.M. Ruszar, D. Siwor, Instytut Myśli JózefaTischnera – Wydawnictwo Naukowe ATH, Kraków 2019.
•  
• Obrazy Boga w literaturze polskiej XX i XXI wieku. Od pokolenia wojennego do Nowej Fali, red. J.M. Ruszar, D. Siwor, Instytut Myśli Józefa Tischnera – Wydawnictwo Naukowe ATH, Kraków 2019.
•  
• Obrazy Boga w literaturze polskiej XX i XXI wieku. Przełom XX i XXI wieku, red. E. Goczał, J.M. Ruszar, D. Siwor, Instytut Myśli Józefa Tischnera – Wydawnictwo Naukowe ATH, Kraków 2019.
•  

---

 

Streszczenia i słowa kluczowe

Józef Maria Ruszar – Wizerunki Boga i człowieka w literaturze polskiej ostatnich stu lat

Różnorodność literackich wizerunków Boga i człowieka w literaturze polskiej ostatnich stu lat wynika, zdaniem badacza, z dwóch źródeł: z gwałtownych a krwawych przemian historycznych oraz z rozmaitych reakcji na kryzys metafizyki. Wspólną podstawę dehumanizacji wroga i idącego za nim ludobójstwa XX wieku stanowi zastosowanie teorii Darwinowskiej „walki o byt” do nauk społecznych i zarzucenie idei traktowania drugiego człowieka jako bliźniego. Krwawe doświadczenia historyczne XX wieku skutkowały upadkiem wiary w Opatrzność, co zaowocowało wyobrażeniami Boga słabego. Z kolei ogłoszenie – różnie rozumianej – „śmierci Boga” doprowadziło do utraty punktu odniesienia, rozbicia wizji świata i podważenia sensu ludzkiego życia. Na proces sekularyzacji nałożył się tak zwany postsekularyzm, czyli rodzaj współczesnej gnozy z ideą „dalekiego Absolutu”.

Słowa kluczowe: śmierć Boga, obraz Boga, bliźni, metafizyka, antropologia, postsekularyzm

 

Radosław Lis – „Więc trwał bezbłękitnie”. Eliasz Księgi, Eliasz Leśmiana a metafizyka natchnienia

Autor proponuje nowe odczytanie metafizycznego poematu Bolesława Leśmiana Eliasz, interpretowanego w świetle symboliki postaci biblijnego proroka ze szczególnym uwzględnieniem kontekstu mistyki żydowskiej. Poemat Leśmiana inscenizuje mistyczno-teozoficzny dramat, w którym prorok Eliasz staje się przekazicielem (aniołem) wyobrażeniowej, a zarazem boskiej inspiracji – cechy te znajdują także potwierdzenie w obrębie islamu (postać Eliasza a postać Khiḍra, o czym pisał Henry Corbin). U Leśmiana metafizyka takiego natchnienia rozwijana jest na kanwie: mitologicznego schematu walki między życiem a nicością, filozoficznych dociekań o pojęciu nicości (w polemicznym nawiązaniu do ujęcia Henriego Bergsona) oraz mistyczno-teozoficznej idei mediacji pomiędzy domeną istnienia a nie-domeną tego, co nie-istniejące, boskie, wirtualne. Z poematu wyłania się koncepcja, zgodnie z którą nicości wiecznej wirtualności sprzed zaistnienia świata (Stworzenia) odpowiadają, w świecie, możliwości, jak i ambiwalentnie pojmowany niebyt. Eliasz mistyków, mediując między ,,jawą istnienia” a „jawą inną niż jawa istnienia” jest nie tylko nauczycielem i natchnieniem czynnej wyobraźni, lecz także współinspiratorem trwania świata w istnieniu.

Słowa kluczowe: Bolesław Leśmian, Eliasz, metafizyka, mistyczna teozofia, nicość, natchnienie, wyobraźnia, Henri Bergson, Henry Corbin

 

Paweł Majerski – Jak „zrozumieć wszechbyt”? Stylizacje i modernizacje poetyckie Tytusa Czyżewskiego

Tytus Czyżewski znany jest jako poeta-malarz futurystyczny i formistyczny, ale także jako autor prymitywistycznie stylizowanych pastorałek. W obszarach jego literackich poszukiwań autora szkicu interesują ślady wyjścia poza realność nowoczesnego świata, poza transformacje materialnie dominującej rzeczywistości. W szkicu pojawiają się kwestie związane z samotnością modernizującego świat człowieka, poetyckimi wizerunkami Jezusa i Madonny. W lekturowym obszarze znalazł się między innymi Robespierre – poemat o geście radykalnego indywidualizmu oraz ostatni z wydanych tomików Czyżewskiego, Lajkonik w chmurach, zawierający wiersze „hiszpańskie” (reminiscencje z podróży) i powracające formy pastorałkowe, kantyczkowe.

Słowa kluczowe: Tytus Czyżewski, futuryzm, formizm, Bóg, Robespierre, rewolucja

 

Justyna Pyzia – Poezja Bogiem przepleciona. Obraz Boga w poezji Juliana Tuwima

Artykuł podejmuje temat liryki religijnej Juliana Tuwima, zasadności jej wyodrębnienia. Ukazano różnorodne koncepcje Boga w twórczości Tuwima, ale i rozmaite postawy poety, rozpięte między wiarą i niewiarą. Kwestie te są w poezji Juliana Tuwima silnie związane z zagadnieniami dotyczącymi misji poety i poezji, dlatego zostają przedstawione zmiany w postrzeganiu samej poezji, aktu kreacji i misji poetyckiej. Autorka dowodzi, że nawet w przejawach bluźnierstwa i profanacji manifestuje się ukryty głód prawdziwego Boga.

Słowa kluczowe: barbarzyńca, Bóg, Chrystus, Julian Tuwim, liryka religijna, metafizyka

 

Katarzyna Szewczyk-Haake – „Panie, spraw, bym o Tobie miał dobre mniemanie”. Obraz Boga w poezji Józefa Wittlina

W tekście zaproponowano interpretację wierszy Józefa Wittlina o tematyce religijnej, pochodzących z różnych etapów twórczości (od debiutanckich Hymnów po wiersze ostatnie; uwzględniono także inedita). Obraz Boga w poezji Wittlina silnie skorelowany jest z żywą w tej twórczości refleksją etyczną; pytaniu o Boga towarzyszy refleksja nad pochodzeniem zła i jego miejscem w stworzonej przez Boga rzeczywistości. W wierszach pojawia się myśl o rozdzielności porządku religijnego i etycznego, a naprzemienne przyjmowanie tych perspektyw owocuje obrazem Boga (i zwracającego się ku Niemu człowieka) pełnym paradoksów i sprzeczności. Jednocześnie taki właśnie sposób mówienia o Bogu, wyraźnie zakorzeniony w koncepcji komunikacji etycznej Sørena Kierkegaarda, skutkuje mnożeniem wątpliwości i zmusza czytelnika do samodzielnego mierzenia się z kwestiami, które w wierszu pozostają nierozstrzygnięte, kształtując tym samym religijną wrażliwość odbiorcy.

Słowa kluczowe: poezja Józefa Wittlina, poezja religijna dwudziestolecia międzywojennego, Søren Kierkegaard w literaturze polskiej

Katarzyna Niesporek – Hymn o cierpieniu i odczuwaniu. Ból drzewa Józefa Wittlina

Przedmiotem artykułu jest analiza i interpretacja Bólu drzewa Józefa Wittlina, poematu opublikowanego w Hymnach (1920, 1927, 1929) i Poezjach (1978). Zafascynowany franciszkańskim umiłowaniem natury Józef Wittlin napisał utwór oparty na historii zbawienia, w którego centrum nie zostaje postawiony Bóg-człowiek, ale przedmiot – krzyż. Autor Hymnów, tworząc lirykę roli, oddał głos drzewu – temu samemu, które najpierw będąc ofiarą, stało się krzyżem, a następnie biernym narzędziem zbrodni. Dzięki poecie ma ono możliwość opowiedzenia nie tylko historii życia, ale także uświadomienia innym swej cierpiącej i odczuwającej natury.

Słowa kluczowe: Józef Wittlin, ból, drzewo, cierpienie, odczuwanie, krzyż

 

Monika Stankiewicz-Kopeć – „A nuż Pan Bóg jest w niebie i wszystko to liczy?”. Wątki i motywy religijne w poezji Jana Lechonia. Rekonesans

Problematyka religijna stanowi jeden ze stale obecnych nurtów twórczości poetyckiej Lechonia, pojawiający się w różnych okresach jego aktywności w rozmaitym natężeniu. Autorka dokonuje przeglądu motywów i wątków religijnych ze szczególnym uwzględnieniem poetyckiego wizerunku Boga. Ich źródłem jest Biblia, Katechizm Kościoła katolickiego, literatura hagiograficzna oraz polska tradycja szlachecka i ludowa. Współistnieją one z tematyką polską (niepodległościowo-patriotyczną), problematyką o charakterze egzystencjalnym (głównie dotyczącą miłości i śmierci) oraz tematyką refleksyjno-filozoficzną.

Słowa kluczowe: Jan Lechoń, poezja, Bóg, wątki i motywy religijne

 

Ewa Goczał – Wokół nicości, w oku nocy. Apofatyczne przedstawienia Boga w poezji Aleksandra Wata

Artykuł poświęcony został religijnej warstwie wyobraźni poetyckiej Aleksandra Wata. Zapisane w jego wierszach i poematach obrazy Boga autorka interpretuje oraz klasyfikuje przy użyciu kategorii wypracowanych na gruncie myśli apofatycznej. Odwołując się do dzieła kanonicznego reprezentanta tego filozoficzno-teologicznego nurtu, Pseudo-Dionizego Areopagity, proponuje trójdzielny model apofatycznego przedstawiania w poezji relacji z boskością: za pomocą znaków niepodobieństwa (ujawniających swoją nieadekwatność), znaków analogii (odwołujących się do tradycyjnych symboli związanych z sacrum) oraz znaków negacji (wyrażających przekonanie o nienazywalności Boga).

Słowa kluczowe: Aleksander Wat, poetyka apofatyczna, teologia negatywna, sacrum w poezji

 

Magdalena Amroziewicz – „Twoje królestwo – to są niepokoje”. Modlitwy Władysława Sebyły

Artykuł dotyczy kryzysów i przewartościowań, które w przypadku poezji Władysława Sebyły okazują się szczególnie owocne. Tematem twórczości poety są problemy (nie)poznawalności świata i Boga (boga), niemożność pełnego wyrażenia się w (nawet poetyckim) języku oraz samotność (również ta społeczna) człowieka buntującego się wobec okrutnego świata. Myślenie poety jest nowoczesne, opiera się bowiem na sprzecznościach i aporiach. Okazuje się, iż kontemplacja tego, co niezgłębione, oprócz rozpaczy i rozczarowań może również przynosić
nowe odpowiedzi.

Słowa kluczowe: Władysław Sebyła, Bóg, kryzys, bunt, sprzeczność, tęsknota

Stanisław Gawliński – Bóg w poezji Józefa Czechowicza

Autor śledzi dzieje motywu Boga w liryce Józefa Czechowicza. Uwzględnia dwie perspektywy badawcze: biografię poety oraz ewolucję jego twórczości. Przebiegała ona od krótkotrwałego naśladownictwa programu estetycznego Awangardy Krakowskiej do oryginalnej formuły katastrofizmu w drugiej dekadzie dwudziestolecia międzywojennego.

Słowa kluczowe: Józef Czechowicz, biografia, Bóg, teologia, personalizm, poetyka awangardy, katastrofizm, Biblia

 

Radosław Sioma – „Kościół niewidzialny”. Pytania o nową religijność poezji Józefa Czechowicza

W artykule postawiono pytanie, czy poezja Józefa Czechowicza jest świadectwem nowej, pozawyznaniowej religijności. Wpisywałaby się ona, z jednej strony, w epifanijny nurt literatury polskiego modernizmu (wedle rozumienia epifanii Ryszarda Nycza), przy jednoczesnej dekonstrukcji podstawowych mitów dominacyjnych kultury europejskiej: patriarchalizmu i męskocentrycznego heteronormatywizmu, ale i ze względu na pochodzenie społeczne poety, mitu klasowego – inteligencko-szlacheckiego. Z drugiej strony zachowywała związek z tradycyjną religijnością przez kategorie sacrum i wspólnoty. Twórczość poetycka Czechowicza jest zarazem rozpatrywana w dwóch kontekstach. Na tle literatury dwudziestolecia międzywojennego, dokładniej pisarzy problematyzujących kwestię homoseksualizmu w szerszym kontekście, metafizycznym, religijnym i kulturowym, takich jak Jan Lechoń, Michał Choromański i, w mniejszym stopniu, Witold Gombrowicz, a także z uwzględnieniem wątków religijnych obecnych w twórczości Zbigniewa Herberta.

Słowa kluczowe: Józef Czechowicz, religijność, nieheteronormatywność, wspólnota

 

Joanna Kosturek – „Byłeś nad ranem pełen przeznaczenia, a teraz jesteś nikim”. Niespełnienie w poezji Mieczysława Jastruna

Artykuł stanowi refleksję nad problematyką niespełnienia w poezji Mieczysława Jastruna, ukazując wpisany w nią dualizm: wizja losu rozpięta jest między pełnią, wszystkim – w sferze pragnień i przeczuć podmiotu – a niczym – w perspektywie czasu życia, który nigdy nie przynosi spełnienia. Punktem wyjścia rozważań jest wskazanie na motyw „szczęśliwego niespełnienia” oraz motyw kobiety: symbolicznej postaci przynoszącej młodzieńcowi obietnicę spełnienia, rozumianego głównie w kategoriach metafizycznych. Przedmiotem analizy stają się następnie wizje życia dojrzałego – metafory i obrazy oddające doświadczenia zamknięcia egzystencji, niespełnienia i utraty, ze szczególnym uwzględnieniem metafory cienia. Autorka odwołuje się do filozofii Platona oraz do kategorii melancholii. Podejmuje także refleksję nad zapisami olśnień pięknem przyrody, dostrzegając w nich świadectwa chwilowego odnalezienia pełni i sensu, oraz wskazuje na – stale obecne w tej liryce – ślady metafizycznej nadziei.

Słowa kluczowe: Mieczysław Jastrun, egzystencja, los, niespełnienie, melancholia, utrata, cień – ciemność, nadzieja, szczęście

 

Martyna Dymon – „Boże podnieś z twojego milczenia zasłonę…”. Rozliczenia egzystencjalne w tomie Mieczysława Jastruna Inna wersja

Autorka omawia zagadnienie pozornego braku Boga na podstawie ostatniego wydanego za życia Mieczysława Jastruna tomiku Inna wersja. Ukazuje sytuację podmiotu wierszy, który mierzy się z minionymi latami, a jednocześnie z obawą o przyszłość, stawia pytania o udział Boga w przełomowych zdarzeniach i Jego interwencję w losy jednostki. Autorka zwraca uwagę, że doświadczenie sacrum u Jastruna nie opiera się na odczuwaniu braku, lecz na poczuciu biernej obecności Stwórcy, co potęguje również nieumiejętność przekroczenia granicy przeszłych wydarzeń. Granica ta stworzona została jako swoistego rodzaju miejsce Skończoności i Nieskończoności, pełne cieni zmarłych. To przestrzeń, w której czas został „zwężony do przepaści Boga”, a podmiot próbuje nawiązać relację ze Stwórcą. Podejmuje także próby pogodzenia się z działaniem Śmierci, ze świadomością nieuchronnego kresu, którego obecność intensywnie odczuwa.

Słowa kluczowe: Mieczysław Jastrun, milczenie, bliscy, Stwórca, granica, pamięć

 

Natalia Stencel – „Mówię i wierzę”. O próbach pochwycenia Boga w słowo w poezji Jerzego Lieberta (na przykładzie tekstów: Veni Sancte Spiritus, Zmartwychwstanie [Modlitwa poety], Moja wiara)

Tekst jest próbą wskazania w poezji Jerzego Lieberta elementów świadczących o zmaganiu się podmiotu z kwestią niewyrażalności doświadczenia Boga. Mocowanie się z materią języka w tym aspekcie zbliża język poetycki do języka mistycznego – autorka próbuje wykazać,
iż języki te są sobie bliskie, czasem przenikają się, jednak istnieją między nimi także fundamentalne różnice. Rozważania osadzone są w kontekście epistemologicznym oraz ontologii i metafizyki tekstu poetyckiego. Istotnym tłem jest tu także polska mistyka przeżyciowa, z której – wedle wszelkiego prawdopodobieństwa – schematy wyobrażeniowe czerpał Jerzy Liebert.

Słowa kluczowe: poezja, mistyka, doświadczenie transcendentne, teoria tekstu, Jerzy Liebert, tradycja mistyczna

 

Jakub Z. Lichański – Obrazy Boga w twórczości Konstantego ldefonsa Gałczyńskiego, czyli metafizyka i Gałczyński

Przedmiotem badań jest próba opisania, jak w twórczości poetyckiej Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego, a także w jego Notatniku: spisanym
w dniach 18 sierpnia – 18 listopada 1941 r. w Altengrabow, pojawia się tematyka związana najogólniej z metafizyką, a szczegółowiej – z obrazami Boga, oraz czy jest ona czysto akcydentalna, czy może jednak stanowi ważki, a świadomie przez poetę zacierany trop. Według autora  poeta operował wyłącznie obrazem poetyckim i wszelkimi środkami właściwymi liryce, które opierają się bardziej na emocjach niż na logice. Poeta był zawsze wierny zasadzie: THEOI AIEN EONTOS (Bogowie, którzy są zawsze). Sięgnął do tradycji antycznej tak, jak uczynili to Johann Wolfgang Goethe i Friedrich Nietzsche, dla których powrót do tradycji klasycznej był krytyką współczesności. Poezja Gałczyńskiego, mimo że przywołuje obraz Boga miłosiernego, przypomina przecież –  jak choćby w Niobe – iż przed złem, które sami rozpętujemy, ani Bóg, ani bogowie nas nie ochronią.

Słowa kluczowe: Konstanty Ildefons Gałczyński, poezja, religia, antyk, chrześcijaństwo

 

Magdalena Amroziewicz – „Czyja podstępna pasja…?” „Boska” natura w Kuchni mojej matki Lucjana Szenwelda

Artykuł dotyczy nieco zapomnianego poematu Lucjana Szenwalda Kuchnia mojej matki (1931). Przedstawiona w nim wizja podziemnej kuchni-rzeźni prowokuje pytania o konsekwencje proponowanego przez materializm obrazu świata. Utwór nie jest jednoznaczny – nie rezygnuje z pytań metafizycznych dotyczących rzeczywistości ponad-materialnej; domaga się zredefiniowania pojęć, takich jak „natura”, „materia” czy „osoba”; a wreszcie milcząc o człowieku, podaje w wątpliwość jego ugruntowaną na zmyśle moralnym wyższość. Autorka rozważa również wątek uprzedmiotowienia prowadzącego do instrumentalizacji; kwestię poddania natury „pod ostrza gilotyn” oraz zagadnienie przyczyny.

Słowa kluczowe: Lucjan Szenwald, śmierć, materia, natura, technika,  moralność

Katarzyna Ciemiera – Apokalipsa przychodzi po cichu. Sploty relacji pomiędzy muzyką, zagładą i obecnością Boga w Trzech zimach Miłosza

Autorka rozpatruje skomplikowaną relację między podmiotem, światem a absolutem w Trzech zimach Czesława Miłosza z perspektywy specyficznie pojmowanej muzyczności, która ujawnia się przede wszystkim w akcie odbioru zbliżonym do odbioru muzyki. Wiąże się on z ukierunkowaniem na tajemniczą, nieokreśloną nastrojowość tomu, która zaciera spójną organizację tekstu. „Muzyczna” strategia interpretacyjna pozwala wyodrębnić w tomiku trzy podstawowe porządki: cichego wymiaru kosmicznego, głośnego świata ziemskiego i zamkniętego w sobie podmiotu – ich podstawowym medium jest cisza. W świecie absolutu staje się ona synonimem obecności lub też braku Boga, w wymiarze ziemskim z kolei wyraża się poprzez działanie – ledwie dostrzegalne „otępianie” rytmem człowieka. Na tym tle ujawnia się pozornie określony podmiot, który podlega jednak cichemu opanowaniu przez własny profetyzm. W rzeczywistości uosabia on sprzeczną naturę świata, „muzyczny nastrój duszy”.

Słowa kluczowe: Czesław Miłosz, Trzy zimy, muzyczność, obecność Boga, nicość, cisza, nerwicowy podmiot

 

---

 

Biogramy autorów

 

Magdalena Amroziewicz (Uniwersytet Jagielloński) – doktorantka literaturoznawstwa. Przygotowuje pracę doktorską o twórczości dwóch poetów warszawskiej Kwadrygi – Władysława Sebyły oraz Lucjana Szenwalda. Najnowsze publikacje: Kruche koło. Rzecz o micie w poezji Tadeusza Nowaka [w:] Nowy Nowak (Tadeusz) (2016), „Dałeś” – „gubiłem”. O winie i melancholii w twórczości Tadeusza Nowaka („Konteksty Kultury” 2016, nr 4), O „Psalmie sielankowym” Tadeusza Nowaka [w:] Zemsta ręki śmiertelnej. Interpretacje wierszy poetów XX wieku (2017).

Katarzyna Ciemiera (Uniwersytet Jagielloński) – studentka polonistyki-komparatystyki i zarządzania kulturą. Autorka publikacji Praca pamięci. O wierszu „Roki” Czesława Miłosza [w:] Zemsta ręki śmiertelnej. Interpretacje wierszy poetów XX wieku (2017).

Martyna Dymon (Uniwersytet Śląski) – magistrantka filologii polskiej UŚ oraz słuchaczka studiów polsko-żydowskich w IBL PAN. Autorka recenzji i szkiców o twórczości Teresy Ferenc, Moniki Sznajderman oraz Bronki Nowickiej.

Stanisław Gawliński (Uniwersytet Jagielloński) – profesor doktor habilitowany, autor kilkudziesięciu artykułów naukowych oraz książek: Szkoła poetycka Józefa Czechowicza. Elementy socjologii i poetyki (1983), Polityczne obowiązki. Odmiany powojennej prozy politycznej w latach 1945 – 1975 (1993), Pisma i postawy. Od Witkacego do postmodernizmu) (2002), Metafory losu. O współczesnej literaturze polskiej (2005). W latach 2005 – 2017 redaktor naczelny pisma naukowego „Konteksty Kultury”.

Ewa Goczał (Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie) – doktorantka w Katedrze Literatury Współczesnej i Krytyki Literackiej. Przygotowuje rozprawę doktorską na temat poetyk apofatycznych Aleksandra Wata i Piotra Matywieckiego. Najnowsze publikacje: Ręki Mściwej groźba wiekuista. O jednej pieśni awangardowej Aleksandra Wata [w:] Zemsta ręki śmiertelnej. Interpretacje wierszy poetów XX wieku (2017), Wyjścia. Awangardyzacja jako asumpt do kanonizacji (kazus Różewicza-poety) („ER(R)GO. Teoria – Literatura – Kultura” 2017, nr 35), „Miejsca zakreślone” w dialogu Sommera z Różewiczem. O mechanizmach kontestacji i kontynuacji tradycji poetyckiej [w:] Literatura współczesna w edukacji polonistycznej. T. I : Analizy i (re)interpretacje (2017), Tancerka o twarzy Chrystusa oraz inne kobiety z Monte Olivetto. Przeobrażanie Biblii w jedynym dramacie Aleksandra Wata [w:] Biblia w dramacie (2018).

Joanna Kosturek (Uniwersytet Jagielloński) – doktorantka Wydziału Polonistyki. Autorka publikacji w czasopismach: „Ruch Literacki”, „Konteksty Kultury”, „Świat i Słowo”, „Archiwum Emigracji” oraz w książkach: Pojęcia kiełkujące z rzeczy. Filozoficzne inspiracje twórczości Zbigniewa Herberta (2010), Etapy Józefa Wittlina (2014), Poetyckie prowincje i peryferie. Jerzy Harasymowicz i inni (2014).

Jakub Z. Lichański (Uniwersytet Warszawski) – profesor zwyczajny, specjalista w zakresie retoryki, historii kultury i literatury do końca XVIII wieku, literatury powszechnej i popularnej, problemów emigracji, cenzury w PRL oraz polskiej publicystyki XX i XXI wieku. Autor między innymi książek: Retoryka od średniowiecza do baroku (1992), Retoryka od renesansu do współczesności (2000), Retoryka w Polsce (2003), Retoryka: Historia – Teoria – Praktyka (2007), W poszukiwaniu najlepszej formy komunikacji, czyli dlaczego wciąż jest nam potrzebna retoryka (2017), Filologia – Filozofia – Retoryka. Wprowadzenie do badań (nie tylko) literatury popularnej (2017), a także monografii: Łukasza Górnickiego (1998), Jana Parandowskiego (1986), Hermanna Brocha (1994), Johna Ronalda Reuela Tolkiena (2003) oraz pierwszej monografii poematu Niobe Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego (2015). Redaktor naczelny kwartalnika „Forum Artis Rhetoricae”.

Radosław Lis (Uniwersytet Jagielloński) – doktorant w Zakładzie Filozofii Religii Instytutu Religioznawstwa. Przygotowuje rozprawę doktorską poświęconą religii i filozofii w myśli Henriego Corbina. Autor publikacji: Roberta Musila koncepcja „człowieka bez właściwości” („Przegląd Religioznawczy” 2013, nr 1), Nimrod i „przerażenie imperium”: Antypersona („Studia Religiologica” 2013, nr 4), Prorok czasu, bóg przepowiedni. Człowiek wobec trybu czasu przeszłego przepowiedzianego w „Kronikach Diuny Franka Herberta” („Pismo Polskiego Towarzystwa Filozofii Religii” 2016, nr 1).

Paweł Majerski (Uniwersytet Śląski) – doktor habilitowany, adiunkt w Zakładzie Literatury XX i XXI wieku Instytutu Nauk o Literaturze Polskiej im. Ireneusza Opackiego UŚ. Opublikował między innymi: Hybrydy. O „młodej poezji” z lat sześćdziesiątych (2011), Górny Śląsk i Zagłębie Dąbrowskie. Szkice o dwudziestowiecznej kulturze literackiej regionów (2016), Lektury w czasie (2018). Redaktor i współredaktor tomów zbiorowych, ostatnio: Światy poetyckie Andrzeja Szuby (2016).

Katarzyna Niesporek (Uniwersytet Śląski) – doktor nauk humanistycznych, adiunkt w Zakładzie Literatury XX i XXI wieku Instytutu Nauk o Literaturze Polskiej im. Ireneusza Opackiego UŚ. Artykuły naukowe i recenzje ogłaszała w tomach zbiorowych i czasopismach. Autorka monografii „Ja” Świetlickiego (2014), Eda. Szkice o wyobraźni i poezji (2015), Boskie, ludzkie. Studia o poetyckim doświadczaniu Boga (2017). Współredaktorka tomów zbiorowych.

Justyna Pyzia (Uniwersytet Jagielloński) – przygotowuje rozprawę doktorską dotyczącą życia i twórczości Mieczysława Romanowskiego. Autorka szkiców: „Wkraczali we mnie ostro” „Wstyd” („Rovigo”) [w:] Gąszcz srebrnych liści. Interpretacje wierszy Zbigniewa Herberta (2015) oraz „Nullum magnum ingenium sine mixtura dementiae fuit”. Romantycy i Przemysław Dakowicz o szaleństwie i poezji [w:] O dziennej i nocnej stronie romantycznego podróżowania (w przygotowaniu).

Józef Maria Ruszar (Akademia Ignatianum w Krakowie) – doktor nauk humanistycznych, od roku 2004 organizuje Warsztaty Herbertowskie
i wydaje serię Biblioteka Pana Cogito, prowadzi portal Herbert.guru. Jest autorem książek: Stróż brata swego. Zasada odpowiedzialności w liryce Z. Herberta (2004), Apostoł w podróży służbowej. Prywatna historia sztuki Z. Herberta (2006), Słońce republiki. Cywilizacja rzymska w twórczości Z. Herberta (2014), Wytarty profil rzymskich monet. Ekonomia jako temat literacki w twórczości Z. Herberta (2016), Mane, tekel, fares. Obrazy Boga w twórczości Tadeusza Różewicza (2019). W latach 2016 – 2019 kierownik grantu „Obrazy Boga w literaturze polskiej XX wieku” (numer rejestracyjny: 11 H 13 0472 82).

Radosław Sioma (Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu) – doktor habilitowany, adiunkt w Instytucie Literatury Polskiej, literaturoznawca, badacz literatury XX wieku, między innymi twórczości Leopolda Buczkowskiego, Zbigniewa Herberta. Opublikował Niewinność i doświadczenie.
O komediopisarstwie Jerzego Szaniawskiego (2009), Krzesło i zmięta serweta. Szkice o twórczości Zbigniewa Herberta (2017).

Monika Stankiewicz-Kopeć (Akademia Ignatianum w Krakowie) – doktor nauk humanistycznych. Autorka monografii naukowych: Pomiędzy klasycznością a romantycznością. Młodzi autorzy Wilna i Lwowa wobec przemian w literaturze polskiej lat 1817 – 1828 (2009), Pominięte, niedocenione, niedokończone: studia i rozprawy o kulturze literackiej XIX wieku (2013), Miasto i cywilizacja w kontekście sporów modernizacyjnych w piśmiennictwie polskim lat 1800 – 1830. Studia (2018).

Natalia Stencel (Uniwersytet Jagielloński, Uniwersytet Papieski Jana Pawła II) – doktorantka literaturoznawstwa i filozofii. Tematy doktoratów: Tekst mistyczny. Sposób jego istnienia a metody badania oraz Mistyka nadwiślańska. Próba wyodrębnienia i opisu fenomenu z perspektywy historycznoliterackiej. Najnowsze publikacje: Mistyka nadwiślańska. Teologia narodu św. Faustyny Kowalskiej i Rozalii Celakówny [w:] Społeczeństwo teologiczne. Polska teologia narodu 966 – 2016 (2016), Iluzja postępu? O filozoficznym sensie zwrotu cyfrowego w humanistyce („Ethos” 2016, nr 112), Lęk przed Miłoszem? Uwagi o sytuacji najmłodszej polskiej poezji [w:] Dyskursy Miłosza, dyskursy o Miłoszu (2016).

Katarzyna Szewczyk-Haake (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu) – doktor habilitowana. Opublikowała książki: Poezja Emila Zegadłowicza wobec światopoglądowego i estetycznego projektu ekspresjonizmu (2008), Nowoczesna literatura etyczna. Wokół twórczości Józefa Wittlina i Pära Lagerkvista (2017).
 

---

Abstracts and keywords

Józef Maria Ruszar – Images of God and man in Polish literature of the last hundred years

According to the author, diversity of literary images of God and man in Polish literature of the last hundred years results from two sources: from violent and bloody historical changes and from various reactions to the crisis of metaphysics. The common basis for dehumanization of enemies and subsequent genocide – characteristic of the twentieth century – is the application of the Darwin’s theory of “survival of the fittest” to social sciences and the abandonment of the idea of treating another human being as a neighbour. Bloody historical events of the twentieth century resulted in the fall of faith in Providence, which resulted in images of a weak God. In turn, the announcement of the “death of God” (variously understood) led to the loss of a reference point, disintegration of the hitherto image of the world and undermining the sense of human life. The process of secularization overlaps with the so-called post-secularism, a kind of contemporary gnosis with the idea of a “distant Absolute”.

Keywords: death of God, image of God, neighbour, metaphysics, anthropology, post-secularism

Radosław Lis – “Thus he stayed azurelessly.” Elijah of the Book, Elijah of Leśmian and the metaphysics of inspiration

The author proposes a new reading of the metaphysical poem Elijah by Bolesław Leśmian interpreting it in the light of the symbolism of the biblical figure of the prophet with particular reference to the context of Jewish mysticism. The Leśmian’s poem is a staging of a mystical-theosophical drama in which the prophet Elijah becomes a messenger (angel) of the imaginative – and at the same time divine – inspiration; these features are also confirmed within the tradition of Islam (the figure of Elijah and the figure of al-Khidr discussed by Henry Corbin). In the poetry of Leśmian metaphysics of such inspiration is developed on the basis of the mythological pattern of struggle between life and nothingness, philosophical investigations about the notion of nothingness (in a polemic reference to the concepts of Henri Bergson) and the mystical-theosophical idea of mediation between the domain of existence and the non-domain of the non-existing, divine, virtual. From the poem emerges the concept, according to which nothingnesses of eternal virtuality from before the materialization of the world (i.e. the Creation) correspond, in the world, possibilities, as well as the ambivalently understood nonexistence. Elijah of mystics, mediating between “the reality of existence” and “the reality other than the reality of existence” is not only a teacher and an inspiration of the active imagination, but also a co-inspirer of the continuation of the existence of the world.

Keywords: Bolesław Leśmian, Elijah, metaphysics, mystical theosophy, nothingness, inspiration, imagination, Henri Bergson, Henry Corbin

 

Paweł Majerski – “How to understand all-being”? Poetic stylizations and modernizations of Tytus Czyżewski

Tytus Czyżewski is known as a poet-painter representing Futurism and Formism, but also as the author of primitively stylized carols. In the areas of his literary searches, the author of the sketch is interested in the traces of going beyond the reality of the modern world, beyond the transformations of materially dominant reality. The sketch discusses the issues related to the loneliness of a human modernizing the world, and to poetic images of Jesus and Madonna. Another analyzed works include: Robespierre – a poem about a gesture of radical individualism, and the last of the Czyżewski’s published volumes titled Lajkonik in clouds, containing “Spanish” poems (reminiscences from his travel) and recurring carol and canticle forms.

Keywords: Tytus Czyżewski, Futurism, Formism, God, Robespierre, revolution
 

Justyna Pyzia – Poetry interwoven with God. An image of God in the poetry of Julian Tuwim

The article discusses the issue of religious lyrics of Julian Tuwim, and the grounds of which it is distinguished. The author presents variety of concepts of God in the works of Tuwim, but also various attitudes of the poet spanning between belief and unbelief. These issues in the poetry of Julian Tuwim are strongly associated with the issues of the mission of a poet and of poetry, thus Tuwim’s changes in perception of poetry itself, of act of creation and of poetic mission are also discussed. The author proves that even in the poet’s acts of blasphemy and profanation,
the hidden hunger of the true God is manifested.

Keywords: barbarian, God, Christ, Julian Tuwim, religious lyrics, metaphysics

 

Katarzyna Szewczyk-Haake – “Lord, let me have a good opinion about You.” An image of God in the poetry of Józef Wittlin

The text proposes an interpretation of the religious poems of Józef Wittlin from various stages of his work (from the debut Hymny [Hymns] to the last poems, including the inedita). The image of God in the poetry of Wittlin is strongly correlated with the ethical reflection present in his work; the question about God is accompanied by reflection on the origin of evil and its place in the reality created by God. The poems contain the idea of separation of religious and ethical orders, and an alternate taking these two perspectives results in the image of God (and a man addressing Him) which is full of paradoxes and contradictions. At the same time, such a way of speaking about God, clearly rooted in the concept of ethical communication of Søren Kierkegaard, results in multiplication of doubts and forces the readers to cope independently with the issues that remain unresolved in the poem, thus shaping the recipients’ religious sensitivity.

Keywords: poetry of Józef Wittlin, religious poetry of the interwar period, Søren Kierkegaard in Polish literature

 

Katarzyna Niesporek – Hymn about suffering and feeling. Józef Wittlin’s Pain of a tree

The subject of the article is the analysis and interpretation of Józef Wittlin’s poem Pain of a tree, published in the volume Hymns (1920, 1927, 1929) and Poems (1978). Józef Wittlin, fascinated by the Franciscan love of nature, wrote a piece based on the history of salvation, in which not the God-man, but the object – the cross – is placed in the centre. Creating a lyric of the soil, Wittlin gives his voice to the tree – the same one which first being a victim, turned into a cross and then into a passive weapon of crime. Thanks to the poet, it has the opportunity to tell not only its history of life, but also to make others aware of its suffering and sentient nature.

Keywords: Józef Wittlin, pain, tree, suffering, feeling, cross

 

Monika Stankiewicz-Kopeć – “What if God is in heaven and he counts everything?”
Religious themes and motifs in the poetry of Jan Lechoń. Reconnaissance

Religious issues constitute one of the currents constantly present in the poetic art of Lechoń appearing at various periods of his activity in various intensity. The author reviews religious themes and motifs with particular emphasis on the poetic image of God. Their source is the Bible, the Catechism of the Catholic Church, hagiographic literature and the Polish noble and folk tradition. They coexist with the Polish themes
(discussing independence and patriotism), existential issues (mainly relating to love and death) and cogitative and philosophical themes.

Keywords: Jan Lechoń, poetry, God, religious themes and motifs

 

Ewa Goczał – Around nothingness, in the eye of the night. Apophatic representations of God in the poetry of Aleksander Wat

The article is focused on the religious layer of Aleksander Wat’s poetic imagination. Images of God present in his poems are interpreted and classified by the author using categories developed on the ground of apophatic thought. Referring to works of Pseudo-Dionysius the Areopagite, the canonical representative of this philosophical-theological current, she proposes a threefold model of apophatic presentation of the relationship with divinity in poetry: by means of signs of impossibility (revealing their inadequacy), signs of analogy (referring to traditional symbols associated with the sacrum) and signs of negation (expressing the conviction belief in unnamable nature of God).

Keywords: Aleksander Wat, apophatic poetics, negative theology, sacrum in poetry

 

Magdalena Amroziewicz – “Your kingdom – is anxieties.” Prayers of Władysław Sebyła

The article discusses crises and revaluations, which prove particularly fruitful in the case of the poetry of Władysław Sebyła. The poet copes in
his works with such issues as (un)knowablity of the world and of God (god), inability of full self-expression in language (even the poetic one), and solitude (including social loneliness) of a man rebelling against the cruel world. The poet’s reflection is modern, based on contradictions and aporias. It turns out that contemplation of the unfathomable, besides despair and disappointments, may also bring new answers.

Keywords: Władysław Sebyła, God, crisis, rebellion, contradiction, longing

 

Stanisław Gawliński – God in the poetry of Józef Czechowicz

The author follows the history of the motif of God in the poetry of Józef Czechowicz. He takes into account two research perspectives: the biography of the poet and the evolution of his work. The poetry of Czechowicz started with a short-lived imitation of the aesthetic program of the Krakow Avant-Garde, and in the second decade of the interwar period it developed the original formula of catastrophism.

Keywords: Józef Czechowicz, biography, God, theology, personalism,  avant-garde poetry, catastrophe, the Bible

 

Radosław Sioma – “The Invisible Church”. Questions about new religiosity of the poetry of Józef Czechowicz

The article posed the question whether the poetry of Józef Czechowicz is a testimony of a new, non-denominational piety. This religiosity, on the one hand, could be considered as a part of the epiphanic current in the Polish literary modernism (in Ryszard Nycz’s interpretation of “epiphany”); at the same time it deconstructs the basic dominant myths of European culture: patriarchalism, and androcentric heteronormativism, as well as the class myth of intelligentsia/nobility, related to the poet’s social background. On the other hand, it maintained a connection with traditional religiosity through categories of sacrum and community. The poetic works of Czechowicz are analysed in two contexts: in the setting of the interwar literature, more precisely, of writers problematizing the issue of homosexuality in a broader metaphysical, religious and cultural context (Jan Lechoń, Michał Choromański and, to a lesser extent, Witold Gombrowicz), and also taking into account religious motives present in the works of Zbigniew Herbert.

Keywords: Józef Czechowicz, religiosity, non-heteronormativity, community

 

Joanna Kosturek – “You were full of purpose in the morning, and now you are nothing.”
Unfulfillment in the poetry of Mieczysław Jastrun

The article reflects on the issue of unfulfillment in the poetry of Mieczysław Jastrun presenting its dual character: Jastrun’s vision of human fate is spanned between fullness (in the sphere of desires and forebodings of the subject) and nothingness (in the perspective of time of life that never brings fulfillment). The starting point of the reflection is presentation of the motif of “happy unfulfillment” and the motif of a woman: a symbolic figure that gives a young man a promise of fulfillment, understood mainly in metaphysical categories. The next subject of the analysis are the visions of a mature life – metaphors and images reflecting experiences of closing of existence, unfulfillment and loss, with particular emphasis on the metaphor of shadow. The author refers to the philosophy of Plato and to the category of melancholy. She also reflects on the records of enchantment with the beauty of nature, noticing in them the evidence of a momentary finding of fullness and meaning. She also points out the traces of metaphysical hope constantly present in this lyric.

Keywords: Mieczysław Jastrun, existence, fate, unfulfillment, melancholy, loss, shadow – darkness, hope, happiness

 

Martyna Dymon – „God, lift up the veil from your silence…”.
Existential settlements in Another version, the poetic volume by Mieczysław Jastrun

The author discusses the issue of the apparent absence of God on the basis of Another version, the final Mieczysław Jastrun’s poetic volume published during before his death. She shows the situation of the poems’ subject, confronting the past years, fearing for the future, and asking about God’s participation in crucial events and His intervention in the fate of an individual. She points out that Jastrun’s experience of the sacrum is not based on the feeling of absence of the Creator, but of His passive presence, which also hampers the ability to cross the border of
the past events. This border was created as a kind of place of Finitude  and Infinity, full of shadows of the dead. This is a space in which time has been “narrowed to the abyss of God” and the subject begins to try to establish a relationship with the Creator. He also attempts to reconcile himself with the action of Death, with the awareness of the inevitable end, the presence of which he intensely feels.

Keywords: Mieczysław Jastrun, silence, the loved ones, the Creator, boundary, memory

 

Natalia Stencel – “I speak and I believe.” On attempts to express God in words in the poetry of Jerzy Liebert (on the example of texts: Veni Sancte Spiritus, Resurrection [Poet’s prayer], My faith)

The text is an attempt to identify in the poetry of Jerzy Liebert elements testifying the struggle of the poetic subject with the issue of inexpressibility of the experience of God. Wrestling with the matter of language in this aspect brings the poetic language closer to the mystical one – the author tries to prove that these languages are close to each other, sometimes they intermingle, however there are also fundamental differences between them. The author’s reflections are set in the context of epistemology as well as ontology and metaphysics of poetic text. An important background here is also the Polish experiential mysticism, from which – in all probability – Jerzy Liebert derived his imaginary patterns.

Keywords: poetry, mysticism, transcendental experience, text theory, Jerzy Liebert, mystical tradition

 

Jakub Z. Lichański – Images of God in the works of  Konstanty Ildefons Gałczyński, or metaphysics and Gałczyński

The subject of the study is an attempt to describe the way of presentation of the issues generally related to metaphysics, and more specifically to the images of God, in the poetic output of Konstanty Ildefons Gałczyński, as well as in his Notebook: written between August 18 and November 18, 1941 in Altengrabow: is it purely accidental, or perhaps it is an important motif, though consciously covered by the poet. According to the author, Gałczyński used only poetic images and all the means appropriate of lyricism relying more on emotions than on logic. The poet has always been faithful to the principle: THEOI AIEN EONTOS (Gods who are always). He referred to the ancient tradition, just like Johann Wolfgang Goethe and Friedrich Nietzsche, for whom the return to the classical tradition was a critique of modernity. Gałczyński’s poetry, although evoking the image of a merciful God, reminds us – for example, in a poem Niobe – that neither God nor gods can protect us from the evil we unleash.

Keywords: Konstanty Ildefons Galczynski, poetry, religion, antiquity, Christianity

 

Magdalena Amroziewicz – “Whose deceitful passion ...?” “Divine” nature in My mother’s kitchen of Lucjan Szenwald

The article focuses on a somewhat forgotten poem by Lucjan Szenwald titled My mother’s kitchen (1931). The vision of underground kitchen-slaughterhouse presented in the poem provokes questions about the consequences of the world image proposed by materialism. The poem is
ambiguous – it does not give up metaphysical questions about the supra-material reality; it demands redefinition of such concepts as “nature”, “matter” or “person”; and finally, keeping silent about human beings, it questions their superiority based on a moral sense. The author also reflects on the question of objectification leading to instrumentalization; the issue of subjecting nature “to guillotine blades” and the problem of causality.

Keywords: Lucjan Szenwald, death, matter, nature, technique, morality

Katarzyna Ciemiera – Apocalypse comes quietly.
The tangles of relations between music, holocaust and the presence of God in Three Winters of Miłosz

The author analyses a complicated relationship between the subject, the world and the absolute in Three Winters by Czesław Miłosz from the perspective of a specifically understood musicality, which is revealed primarily in the act of reception similar to the reception of music. It involves focusing on the mysterious, unspecified moodiness of the volume, which blurs the coherent organization of the text. The “musical” strategy of interpretation allows to identify in the volume three basic orders: of a silent cosmic dimension, of a loud earthly world and of a self-contained subject – silence is their basic medium. In the world of the absolute it becomes a synonym for the presence or absence of God, in the earthly dimension, in turn, it is expressed through action – the barely perceptible “dulling” a human by a rhythm. Against this background, a seemingly defined subject is revealed, which, however, is silently seized by its own prophetism. In reality it embodies the contradictory nature of the world, the “musical mood of the soul.”

Keywords: Czesław Miłosz, Three Winters, musicality, God’s presence, nothingness, silence, a neurotic subject

 

Notes about the Authors

Magdalena Amroziewicz (Jagiellonian University) is a Ph.D. student of the Faculty of Polish Studies (specialization: Literary Studies) at the Jagiellonian University. She is preparing a doctoral dissertation on the work of Władysław Sebyła and Lucjan Szenwald, two poets from the Warsaw-based literary group Kwadryga. Her recent publications include articles: Kruche koło. Rzecz o micie w poezji Tadeusza Nowaka  [Fragile circle. About myth in poetry of Tadeusz Nowak] [in:] Nowy Nowak (Tadeusz) [New Nowak (Tadeusz)] (2016), „Dałeś” – „gubiłem”. O winie i melancholii w twórczości Tadeusza Nowaka [“You gave” – “I lost”. On wine and melancholy in the work of Tadeusz Nowak] (“Konteksty Kultury” 2016, № 4), O „Psalmie sielankowym” Tadeusza Nowaka [About “Pastoral Psalm” by Tadeusz Nowak] [in:] Zemsta ręki śmiertelnej. Interpretacje wierszy poetów XX wieku [Revenge of the deadly hand. Interpretations of poems of twentieth-century poets] (2017).

Katarzyna Ciemiera (Jagiellonian University) is a student of the Faculty of Polish Studies (specialization Comparative Studies) and the Culture Management [Faculty of Management and Social Communication] at  the Jagiellonian University. She is the author of the article Praca pamięci.
O wierszu „Roki” Czesława Miłosza [Work of Memory. About the poem “Assizes” by Czesław Miłosz] [in:] Zemsta ręki śmiertelnej. Interpretacje
wierszy poetów XX wieku [Revenge of the deadly hand. Interpretations of poems of twentieth-century poets] (2017).

Martyna Dymon (University of Silesia) is a graduate student of the Faculty of Polish Philology at the University of Silesia and a student of the Polish-Jewish Studies at The Institute of Literary Research of the Polish Academy of Sciences. She authored several reviews and sketches on the work of Teresa Ferenc, Monika Sznajderman and Bronka Nowicka.

Stanisław Gawliński (Jagiellonian University) – professor, Ph.D., author of several dozen scientific articles and the following books: Szkoła poetycka Józefa Czechowicza. Elementy socjologii i poetyki [Poetic school of Józef Czechowicz. Elements of sociology and poetics] (1983), Polityczne obowiązki. Odmiany powojennej prozy politycznej w latach 1945 – 1975 [Political duties. Variations of post-war political prose between 1945 and 1975] (1993), Pisma i postawy. Od Witkacego do postmodernizmu [Letters and attitudes. From Witkacy to postmodernism] (2002), Metafory losu. O współczesnej literaturze polskiej [Metaphors of fate. On contemporary Polish literature] (2005). From 2005 to 2017 he was the editor-in-chief of the scientific journal “Konteksty Kultury”.

Ewa Goczał (Pedagogical University of Krakow) is a graduate of Polish and Russian philology, and a Ph.D. student at the Department of Contemporary Literature and Literary Critics [in the Institute of Polish Philology, the Faculty of Philology of the Pedagogical University of Krakow]. She is preparing a doctoral dissertation on the apophatic poetics of Aleksander Wat and Piotr Matywiecki. Her recent publications include the articles: Ręki Mściwej groźba wiekuista. O jednej pieśni awangardowej Aleksandra Wata [Eternal threat of the Vengeful Hand. About one avant-garde song by Aleksander Wat] [in:] Zemsta ręki śmiertelnej. Interpretacje wierszy poetów XX wieku [Revenge of the deadly hand. Interpretations of poems of twentieth-century poets] (2017), Wyjścia. Awangardyzacja jako asumpt do kanonizacji (kazus Różewicza-poety) [Exits. Avangardisation as a cause for canonization (the case of Różewicz – a poet)] (“ER(R)GO. Teoria – Literatura – Kultura” 2017, № 35), „Miejsca zakreślone” w dialogu Sommera z Różewiczem. O mechanizmach kontestacji i kontynuacji tradycji poetyckiej [“Marked places” in the Sommer’s dialogue with Różewicz. On the mechanisms of contestation and continuation of the poetic tradition] [in:] Literatura współczesna w edukacji polonistycznej. T. I : Analizy i (re)interpretacje [Contemporary literature in Polish language education. vol. 1: Analyzes and (re) interpretations] (2017), Tancerka o twarzy Chrystusa oraz inne kobiety z Monte Olivetto. Przeobrażanie Biblii w jedynym dramacie Aleksandra Wata [A dancer with the face of Christ and other women from Monte Olivetto. Transforming the Bible in Aleksander Wat’s only drama] [in:] Biblia w dramacie [The Bible in drama] (2018).

Joanna Kosturek (Jagiellonian University) – a Ph.D. student at the Faculty of Polish Studies. Her articles were published in journals: “Ruch Literacki”, “Konteksty Kultury”, “Świat i Słowo”, “Archiwum Emigracji” and in books: Pojęcia kiełkujące z rzeczy. Filozoficzne inspiracje twórczości Zbigniewa Herberta [Concepts sprouting from things. Philosophical inspirations of the work of Zbigniew Herbert] (2010), Etapy Józefa Wittlina [Stages of Józef Wittlin] (2014), Poetyckie prowincje i peryferie. Jerzy Harasymowicz i inni [Poetic provinces and peripheries. Jerzy Harasymowicz and others] (2014).

Jakub Z. Lichański (University of Warsaw) is a full professor, a specialist in the field of rhetoric, history of culture and literature until the end of the eighteenth century, common and popular literature, problems of emigration, censorship in the People’s Republic of Poland and Polish journalism of the twentieth and twenty-first centuries. He authored several books, among others: Retoryka od średniowiecza do baroku [Rhetoric from the Middle Ages to Baroque] (1992), Retoryka od renesansu do współczesności [Rhetoric from the Renaissance to the contemporary times] (2000), Retoryka w Polsce [Rhetoric in Poland] (2003), Retoryka: Historia – Teoria – Praktyka [Rhetoric: History – Theory – Practice] (2007), W poszukiwaniu najlepszej formy komunikacji, czyli dlaczego wciąż jest nam potrzebna retoryka [In search of the best form of communication, or why we still need rhetoric] (2017), Filologia – Filozofia – Retoryka. Wprowadzenie do badań (nie tylko) literatury popularnej [Philology – Philosophy – Rhetoric. Introduction to studies on (not only) popular literature] (2017), as well as the monographs of Łukasz Górnicki (1998), Jan Parandowski (1986), Hermann Broch (1994), John Ronald Reuel Tolkien (2003), and the first monograph of the poem Niobe by Konstanty Ildefons Gałczyński (2015).

Radosław Lis (Jagiellonian University) – a Ph.D. student at the Department of Philosophy of Religion at the Institute of Religious Studies. He prepares a doctoral dissertation about religion and philosophy in the thought of Henri Corbin. He published the following articles: Roberta Musila koncepcja „człowieka bez właściwości” [Robert Musil, the concept of “man without properties”] (“Przegląd Religioznawczy” 2013, № 1), Nimrod i „przerażenie imperium”: Antypersona [Nimrod and “horror of the 464 Notes about the Authors empire”: Antiperson] (“Studia Religiologica” 2013, № 4), Prorok czasu, bóg przepowiedni. Człowiek wobec trybu czasu przeszłego przepowiedzianego w „Kronikach Diuny” Franka Herberta [Prophet of time, god of prophecy. Man confronted with the past tense propheted in Frank Herbert’s “Dune” series] (“Pismo Polskiego Towarzystwa Filozofii Religii” 2016, № 1).

Paweł Majerski (University of Silesia), Ph.D., is an assistant professor at the Department of Literature of the 20th and 21st Century at the Ireneusz Opacki Institute of Polish Literature of the University of Silesia. He published, among others: Hybrydy. O „młodej poezji” z lat sześćdziesiątych [Hybrydy. On the “young poetry” from the 1960’s] (2011), Górny Śląsk i Zagłębie Dąbrowskie. Szkice o dwudziestowiecznej kulturze literackiej regionów [Upper Silesia and the Dąbrowa Basin. Sketches on the twentieth-century literary culture of regions] (2016), Lektury w czasie [Readings in time] (2018). He edited and co-edited several collective publications, most recently: Światy poetyckie Andrzeja Szuby [Poetic worlds of Andrzej Szuba] (2016).

Katarzyna Niesporek (University of Silesia), Ph.D. in humanities, is an assistant professor at the Department of Literature of the 20th and 21st Century at the Ireneusz Opacki Institute of Polish Literature of the  University of Silesia. She published academic articles and reviews in collective publications and journals. She authored the monograph „Ja” Świetlickiego [Świetlicki’s ‘self ’] (2014), Eda. Szkice o wyobraźni i poezji
[Eda. Sketches on imagination and poetry] (2015), Boskie, ludzkie. Studia o poetyckim doświadczaniu Boga [Divine, human. Studies on poetic experience of God] (2017). She co-edited several collective volumes.

Justyna Pyzia (Jagiellonian University) – preparing her doctoral dissertation on the life and work of Mieczysław Romanowski. She authored the following sketches: „Wkraczali we mnie ostro” „Wstyd” (Rovigo) [“They entered me sharply” “Shame” (Rovigo)] [in:] Gąszcz srebrnych liści. Interpretacje wierszy Zbigniewa Herberta [The thicket of silver leaves. Interpretations of Zbigniew Herbert’s poems] (2015) and „Nullum magnum
ingenium sine mixtura dementiae fuit”. Romantycy i Przemysław Dakowicz o szaleństwie i poezji [“Nullum magnum ingenium sine mixtura dementiae fuit”. Romantics and Przemysław Dakowicz on madness and poetry] [in:] O dziennej i nocnej stronie romantycznego podróżowania [On the day and night side of romantic travel] (in preparation).

Józef Maria Ruszar (Ignatianum University in Kraków) – since 2004, he has been organising the Warsztaty Herbertowskie conference. He is responsible for the publication series called Biblioteka Pana Cogito and the Herbert Guru website. He is the author of the books: Stróż brata swego. Zasada odpowiedzialności w liryce Z. Herberta [One’s brother’s guardian. The principle of responsibility in Z. Herbert’s poetry; 2004], Apostoł w podróży służbowej. Prywatna historia sztuki Z. Herberta [An apostle on a business trip. A private history of art by Z. Herbert; 2006], Słońce republiki. Cywilizacja rzymska w twórczości Z. Herberta [Sun of the republic. Roman civilisation in Z. Herbert’s works; 2014], Wytarty profil rzymskich monet. Ekonomia jako temat literacki w twórczości Z. Herberta [A worn profile of Roman coins. Economy as a literary theme in
Z. Herbert’s works; 2016], Mane, tekel, fares. Obrazy Boga w twórczości Tadeusza Różewicza [Mane-Tekel-Upharsin. Images of God in the work of Tadeusz Różewicz; 2019]. In Between 2016 and 2019 he as the manager of the grant “Obrazy Boga w literaturze polskiej XX wieku” [Images of God in Polish literature of the twentieth century] (registration number: 11 H 13 0472 82).

Radosław Sioma (Nicolaus Copernicus University in Torn) – Ph.D., a literary scholar and an assistant professor at the Institute of Polish Literature at the Nicolaus Copernicus University in Torn. His field of study is a Polish literature from the end of the 19th century to the modernity (eg. Zbigniew Herbert, Jerzy Szaniawski, Leopold Buczkowski). An author of a book Niewinność i doświadczenie. O komediopisarstwie Jerzego
Szaniawskiego [An innocence and an experience. On comedy writing of Jerzy Szaniawski] (2009), Krzesło i zmięta serweta. Szkice o poezji Zbigniewa Herberta [Chair and crumpled tablecloth. Sketches on the Zbigniew Herbert’s poetry] (2017). Currently working on a book about love in Herbert’s poetry.

Monika Stankiewicz-Kopeć (Ignatianum University in Krakow) – a Ph.D. in humanities. She authored the following scientific monographs: Pomiędzy klasycznością a romantycznością. Młodzi autorzy Wilna i Lwowa wobec przemian w literaturze polskiej lat 1817 – 1828 [Between  the classical and the romantic. Young authors of Vilnius and Lviv and the changes in Polish literature between 1817 and 1828] (2009), Pominięte, niedocenione, niedokończone: studia i rozprawy o kulturze literackiej XIX wieku [Omitted, unappreciated, unfinished: studies and dissertations on literary culture of the nineteenth century] (2013), Miasto i cywilizacja w kontekście sporów modernizacyjnych w piśmiennictwie polskim lat 1800 – 1830. Studia [City and civilization in the context of modernization disputes in Polish literature between 1800 and 1830. Studies] (2018).

Natalia Stencel (Pontifical University of John Paul II) is a Ph.D. student of Literary Studies and Philosophy. She is preparing two doctoral dissertations: Tekst mistyczny. Sposób jego istnienia a metody badania [Mystical text. The way it exists and the methods it is studfied] and Mistyka nadwiślańska. Próba wyodrębnienia i opisu fenomenu z perspektywy historycznoliterackiej [The Vistula mysticism. An attempt to isolate and describe the phenomenon from a historical and literary perspective]. Her recent publications include the articles: Mistyka nadwiślańska. Teologia narodu św. Faustyny Kowalskiej i Rozalii Celakówny [The Vistula mysticism. Theology of the nation of St. Faustyna Kowalska and Rozalia Celakówna] [in:] Społeczeństwo teologiczne. Polska teologia narodu 966 – 2016 [Theological Society. Polish theology of the nation 966 – 2016] (2016), Iluzja postępu? O filozoficznym sensie zwrotu cyfrowego w humanistyce [An illusion of progress? On the philosophical sense of digital turning in the humanities] (“Ethos” 2016, № 112), Lęk przed Miłoszem? Uwagi o sytuacji najmłodszej polskiej poezji [Fear of Miłosz? Remarks about the situation of the youngest Polish poetry] [in:] Dyskursy Miłosza, dyskursy o Miłoszu [Miłosz’s discourses, discourses on Miłosz] (2016).

Katarzyna Szewczyk-Haake (Adam Mickiewicz University in Poznań) is a Ph.D. of Literary Studies, and an academic worker at the Adam  Mickiewicz University. She authored the books: Poezja Emila Zegadłowicza wobec światopoglądowego i estetycznego projektu ekspresjonizmu [Emil Zegadłowicz’s poetry in the context of ideological and aesthetic project of Expressionism] (2008) and Nowoczesna literatura etyczna. Wokół twórczości Józefa Wittlina i Pära Lagerkvista [Modern ethical literature. On the works of Józef Wittlin and Pär Lagerkvist] (2017).