Thumbnail

Drogi i bezdroża

Szkice z filozofii religii dla humanistów

Drogi i bezdroża

Szkice z filozofii religii dla humanistów (część I)

 

Na książkę składają się artykuły publikowane na łamach różnych pism naukowych lub w monografiach w latach 1970–2014. Autor podejmuje w nich różnorodne kwestie związane z filozoficzną refleksją nad religią. Dotyczą one zjawiska powrotu sacrum w kulturze, jak i tradycyjnych form religijności, w których krakowski filozof poszukuje klucza do rozumienia tego, co dziś za Jurgenem Habermasem nazywamy „postsekularyzmem”.

Bohaterem pierwszej części zatytułowanej Religia, humanizm, ateizm jest człowiek stojący w obliczu wartości, nie tylko religijnych. Autora zajmuje tu przede wszystkim badanie relacji pomiędzy religią a naukami humanistycznymi, których styk uważa za punkt zapalny jednego z najciekawszych i stanowiących największe wyzwanie intelektualne sporów współczesności. Kłoczowskiemu zależy na takim włączeniu się w debatę pomiędzy wiarą a myślą świecką, które dawałoby do myślenia współczesnym – nie tylko chrześcijanom, ale i tym, którzy – za Kantem – chcieliby pojmować religię wyłącznie „w obrębie samego rozumu”.

Druga część książki (Pojęcia i problemy) obejmuje kwestie związane z kluczowymi pojęciami filozoficznej refleksji nad religią i doświadczeniem religijnym. I tak z jednej strony autor poddaje krytycznej analizie funkcjonowanie w kulturze pojęcia sacrum, które – przydatne w początkowej fazie badania jako wskazujące na nieredukowalny charakter religii – ma, jak się okazuje w pewnym momencie, zasadnicze ograniczenia. Włączając się w dyskusję Emmanuela Lévinasa z Martinem Heideggerem, Kłoczowski opowiada się po stronie Lévinasa, acz bez uznania dla jego redukcji religii do aspektu etycznego. Przekonanie, że myślenie o religii wyłącznie przez pryzmat etyki wpada w pułapkę redukcjonizmu, doprowadzi Kłoczowskiego do zaprezentowania podziału trójczłonowego: divinum (Deus) – sacrum – profanum, w którym  sacrum opisuje sferę mediacji między Bogiem a człowiekiem.

Ostatnia część (Rozmowy i spory) to osobista mapa filozoficznej debaty o religii. Autor dobiera swoich adwersarzy i rozmówców według klucza, który umożliwia mu ukazanie jego własnego rozumienia religii, w tym chrześcijaństwa, oraz pojmowania miejsca i roli filozofii. Dyskutuje z myślicielami często krytycznymi w stosunku do religii, których uważa za stawiających właściwe pytania i mających wciąż coś ważnego do powiedzenia człowiekowi religijnemu. Religia w dużej mierze jest sprawą ludzką, ale przedmiot doświadczenia religijnego nie jest jednak, wbrew ich pouczeniom (Ludwig Feuerbach, Carl Gustav Jung), konstytuowany przez człowieka. Przekonanie człowieka religijnego o tym, że doświadcza on obecności żywej Rzeczywistości, filozof jest zobowiązany potraktować poważnie. Religia domaga się zatem badania w obu tych aspektach: podmiotowym, ale i przedmiotowym, a w tym pomocą służą ci, którzy przekonali się o istnieniu Boga na drodze osobistego doświadczenia (Simone Weil, Edyta Stein). A ponieważ wartość świętości, na jaką człowiek otwiera się w religii, ma charakter zobowiązujący, wiara staje się całościowym aktem człowieka, angażując go w konkretne działanie w świecie (Dietrich Bonhoeffer).

 


Książka odsłania wiele wymiarów pisarstwa o. Jana Andrzeja Kłoczowskiego. Teksty powstawały z myślą o różnych odbiorcach i w różnym czasie przez niemal pół wieku. Niektóre eseje wprowadzają laików w podstawowe zagadnienia lub postacie filozofii religii, zaś inne odnoszą się do zagadnień trudnych i skomplikowanych, jak na przykład mistyka Mistrza Eckharta. Autor potrafi świetnie zmieniać rejestry wypowiedzi – zależnie do sytuacji operuje językiem prostym i przystępnym lub bardzo technicznym.

Zbiór esejów w pasjonujący sposób pokazuje także różne strony aspekty działalności samego Autora.

Profesor Jan Andrzej Kłoczowski OP to uważny czytelnik współczesnej filozofii religii, który prowadzi zdystansowany dialog z różnymi myślicielami (Carl Gustav Jung, Simone Weil, Edyta Stein, Dietrich Bonhoeffer, Leszek Kołakowski), ale również rasowy metodolog, który rozumie specyfikę języka religijnego i potrafi go jasno przedstawić. Jednak w książce przede wszystkim pokazuje się także jako zaangażowany filozof chrześcijański – i to na dwa odmienne sposoby. Jako duchowy potomek św. Tomasza próbuje budować mosty oraz unikać jednostronności i radykalizmu poglądów. Jednak największe wrażenie wywołują teksty pisane z ducha św. Augustyna, z ogniem pokazujące wielkość chrześcijańskiej wolności i poszukiwania prawdy.

Uważny czytelnik zauważy też u ojca Kłoczowskiego wrażliwość na piękno, co raczej nie dziwi u dyplomowanego historyka sztuki. Wreszcie, pod różnorodnymi odsłonami – profesora i chrześcijańskiego myśliciela – wyłania się czasem temperament i cięty dowcip Autora.

Adam Workowski

 


Prof. dr hab. Jan Andrzej Kłoczowski OP (ur. 1937) – dominikanin, filozof i ceniony krakowski kaznodzieja, działacz opozycyjny, historyk sztuki. Uczeń kard. prof. Mariana Jaworskiego. Wieloletni kierownik Katedry Filozofii Religii na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawła II w Krakowie (wcześniej: Papieskiej Akademii Teologicznej) Był rektorem Kolegium Filozoficzno-Teologicznego i Regensem Polskiej Prowincji Dominikanów. Członek redakcji „W Drodze”, „Znaku”, „Logosu i Ethosu”. Przewodniczący Rady Programowej Instytutu Myśli Józefa Tischnera. W latach 1970–1986 był jednym z duszpasterzy Duszpasterstwa Akademickiego „Beczka”.

Jest autorem między innymi następujących pozycji: Człowiek Bogiem człowieka. Filozoficzny kontekst interpretacji religii w myśli Ludwika Feuerbacha (1979), Wobec wartości (wraz z ks. J. Tischnerem, 1982), Więcej niż mit. Leszka Kołakowskiego spory o religię (1994), podręcznik Między samotnością a wspólnotą. Wprowadzenie do filozofii religii (1994), Drogi człowieka mistycznego (2001) i Filozofia dialogu (2005).

W 2014 roku otrzymał tytuł Mistrza Świętej Teologii, przyznawany przez generała Zakonu Kaznodziejskiego; jest także laureatem Nagrody Znaku i Hestii im. ks. Józefa Tischnera (2016), którą otrzymał w kategorii pisarstwa religijnego lub filozoficznego, stanowiącego kontynuację „myślenia według wartości”.

W roku akademickim 2016–2017 w Instytucie Myśli Józefa Tischnera prof. Jan Andrzej Kłoczowski OP prowadził seminarium z filozofii religii dla humanistów w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” w latach 2016–2019.


Książka powstała w ramach realizacji grantu Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki „Obrazy Boga, człowieka i świata w literaturze polskiej XX wieku. Interdyscyplinarny projekt literaturoznawczy mający służyć humanistycznej refleksji, która dotyczy odniesień metafizycznych i poszukiwania transcendencji w literaturze”, numer rejestracyjny 11 H 13 0472 82; miejsce realizacji: Instytut Myśli Józefa Tischnera w Krakowie.

Kierownik: dr Józef Maria Ruszar.

 

Spis treści
Rozwiń wszystko
  1. Spis treści

  2. Zamiast wstępu

  3. Religia, humanizm, ateizm

    1. Wolność na miarę miłości

    2. Antropologia negatywna

    3. Człowiek wobec boskości – dwie twarze wolności (Edyp i Hiob)

    4. Etyczny wymiar prawdy

    5. Teologia rozumu i filozofia wiary

    6. Humanizm a ateizm

    7. Dojrzałość – aspekt psychiczny i duchowy

  4. Pojęcia i problemy

    1. Skandal historyczności

    2. Sacrum – fascynacje i wątpliwości

    3. Mówić o Bogu: sacrum czy Dobro?

    4. Doświadczenie religijne

    5. Problem doświadczenia religijnego

    6. Język, którym mówi człowiek religijny

  5. Rozmowy i spory

    1. Leszka Kołakowskiego myślenie o religii

    2. Między mistyką a etyką. Simone Weil

    3. Lekcja Bonhoeffera

    4. Paul Tillich – teolog „troski ostatecznej”

    5. ”Na początku był sens”. Metafizyka wiary a wiara w pismach Edyty Stein

    6. Pytania do Junga?


 

  1. Table of Contents

  2. Introduction

  3. Religion, humanism, atheism

    1. Freedom equal to love

    2. Negative anthropology

    3. Man in the face of divinity: Two faces of freedom (Oedipus and Job)

    4. The ethical dimension of truth

    5. Theology of mind and philosophy of faith

    6. Humanism vs. atheism

    7. Maturity: Physical and spiritual aspects

  4. Concepts and problems

    1. The scandal of historicity

    2. Sacrum: Fascination and doubt 

    3. Speaking about God: Sacrum or Good?

    4. Religious experience

    5. The problem of religious experience

    6. The language of religious man

  5. Conversations and disputes

    1. Leszek Kołakowski’s thought on religion

    2. Between mysticism and ethics: Simone Weil

    3. Bonhoeffer’s lesson

    4. Paul Tillich: Theologian of “ultimate concern”

    5. “In the beginning was sense”: Metaphysics of faith vs. faith in Edith Stein’s writings

    6. Questions for Jung?

 

Thumbnail