Drogi i bezdroża

Szkice z filozofii religii dla humanistów (część I)

Na książkę składają się artykuły publikowane na łamach różnych pism naukowych lub w monografiach w latach 1970–2014. Autor podejmuje w nich różnorodne kwestie związane z filozoficzną refleksją nad religią. Dotyczą one zjawiska powrotu sacrum w kulturze, jak i tradycyjnych form religijności, w których krakowski filozof poszukuje klucza do rozumienia tego, co dziś za Jurgenem Habermasem nazywamy „postsekularyzmem”.

Bohaterem pierwszej części zatytułowanej Religia, humanizm, ateizm jest człowiek stojący w obliczu wartości, nie tylko religijnych. Autora zajmuje tu przede wszystkim badanie relacji pomiędzy religią a naukami humanistycznymi, których styk uważa za punkt zapalny jednego z najciekawszych i stanowiących największe wyzwanie intelektualne sporów współczesności. Kłoczowskiemu zależy na takim włączeniu się w debatę pomiędzy wiarą a myślą świecką, które dawałoby do myślenia współczesnym – nie tylko chrześcijanom, ale i tym, którzy – za Kantem – chcieliby pojmować religię wyłącznie „w obrębie samego rozumu”.

Druga część książki (Pojęcia i problemy) obejmuje kwestie związane z kluczowymi pojęciami filozoficznej refleksji nad religią i doświadczeniem religijnym. I tak z jednej strony autor poddaje krytycznej analizie funkcjonowanie w kulturze pojęcia sacrum, które – przydatne w początkowej fazie badania jako wskazujące na nieredukowalny charakter religii – ma, jak się okazuje w pewnym momencie, zasadnicze ograniczenia. Włączając się w dyskusję Emmanuela Lévinasa z Martinem Heideggerem, Kłoczowski opowiada się po stronie Lévinasa, acz bez uznania dla jego redukcji religii do aspektu etycznego. Przekonanie, że myślenie o religii wyłącznie przez pryzmat etyki wpada w pułapkę redukcjonizmu, doprowadzi Kłoczowskiego do zaprezentowania podziału trójczłonowego: divinum (Deus) – sacrum – profanum, w którym  sacrum opisuje sferę mediacji między Bogiem a człowiekiem.

Ostatnia część (Rozmowy i spory) to osobista mapa filozoficznej debaty o religii. Autor dobiera swoich adwersarzy i rozmówców według klucza, który umożliwia mu ukazanie jego własnego rozumienia religii, w tym chrześcijaństwa, oraz pojmowania miejsca i roli filozofii. Dyskutuje z myślicielami często krytycznymi w stosunku do religii, których uważa za stawiających właściwe pytania i mających wciąż coś ważnego do powiedzenia człowiekowi religijnemu. Religia w dużej mierze jest sprawą ludzką, ale przedmiot doświadczenia religijnego nie jest jednak, wbrew ich pouczeniom (Ludwig Feuerbach, Carl Gustav Jung), konstytuowany przez człowieka. Przekonanie człowieka religijnego o tym, że doświadcza on obecności żywej Rzeczywistości, filozof jest zobowiązany potraktować poważnie. Religia domaga się zatem badania w obu tych aspektach: podmiotowym, ale i przedmiotowym, a w tym pomocą służą ci, którzy przekonali się o istnieniu Boga na drodze osobistego doświadczenia (Simone Weil, Edyta Stein). A ponieważ wartość świętości, na jaką człowiek otwiera się w religii, ma charakter zobowiązujący, wiara staje się całościowym aktem człowieka, angażując go w konkretne działanie w świecie (Dietrich Bonhoeffer).

Książka odsłania wiele wymiarów pisarstwa o. Jana Andrzeja Kłoczowskiego. Teksty powstawały z myślą o różnych odbiorcach i w różnym czasie przez niemal pół wieku. Niektóre eseje wprowadzają laików w podstawowe zagadnienia lub postacie filozofii religii, zaś inne odnoszą się do zagadnień trudnych i skomplikowanych, jak na przykład mistyka Mistrza Eckharta. Autor potrafi świetnie zmieniać rejestry wypowiedzi – zależnie do sytuacji operuje językiem prostym i przystępnym lub bardzo technicznym.

Zbiór esejów w pasjonujący sposób pokazuje także różne strony aspekty działalności samego Autora.

Profesor Jan Andrzej Kłoczowski OP to uważny czytelnik współczesnej filozofii religii, który prowadzi zdystansowany dialog z różnymi myślicielami (Carl Gustav Jung, Simone Weil, Edyta Stein, Dietrich Bonhoeffer, Leszek Kołakowski), ale również rasowy metodolog, który rozumie specyfikę języka religijnego i potrafi go jasno przedstawić. Jednak w książce przede wszystkim pokazuje się także jako zaangażowany filozof chrześcijański – i to na dwa odmienne sposoby. Jako duchowy potomek św. Tomasza próbuje budować mosty oraz unikać jednostronności i radykalizmu poglądów. Jednak największe wrażenie wywołują teksty pisane z ducha św. Augustyna, z ogniem pokazujące wielkość chrześcijańskiej wolności i poszukiwania prawdy.

Uważny czytelnik zauważy też u ojca Kłoczowskiego wrażliwość na piękno, co raczej nie dziwi u dyplomowanego historyka sztuki. Wreszcie, pod różnorodnymi odsłonami – profesora i chrześcijańskiego myśliciela – wyłania się czasem temperament i cięty dowcip Autora.

Adam Workowski

Prof. dr hab. Jan Andrzej Kłoczowski OP (ur. 1937) – dominikanin, filozof i ceniony krakowski kaznodzieja, działacz opozycyjny, historyk sztuki. Uczeń kard. prof. Mariana Jaworskiego. Wieloletni kierownik Katedry Filozofii Religii na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawła II w Krakowie (wcześniej: Papieskiej Akademii Teologicznej) Był rektorem Kolegium Filozoficzno-Teologicznego i Regensem Polskiej Prowincji Dominikanów. Członek redakcji „W Drodze”, „Znaku”, „Logosu i Ethosu”. Przewodniczący Rady Programowej Instytutu Myśli Józefa Tischnera. W latach 1970–1986 był jednym z duszpasterzy Duszpasterstwa Akademickiego „Beczka”.

Jest autorem między innymi następujących pozycji: Człowiek Bogiem człowieka. Filozoficzny kontekst interpretacji religii w myśli Ludwika Feuerbacha (1979), Wobec wartości (wraz z ks. J. Tischnerem, 1982), Więcej niż mit. Leszka Kołakowskiego spory o religię (1994), podręcznik Między samotnością a wspólnotą. Wprowadzenie do filozofii religii (1994), Drogi człowieka mistycznego (2001) i Filozofia dialogu (2005).

W 2014 roku otrzymał tytuł Mistrza Świętej Teologii, przyznawany przez generała Zakonu Kaznodziejskiego; jest także laureatem Nagrody Znaku i Hestii im. ks. Józefa Tischnera (2016), którą otrzymał w kategorii pisarstwa religijnego lub filozoficznego, stanowiącego kontynuację „myślenia według wartości”.

W roku akademickim 2016–2017 w Instytucie Myśli Józefa Tischnera prof. Jan Andrzej Kłoczowski OP prowadził seminarium z filozofii religii dla humanistów w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” w latach 2016–2019.

Książka powstała w ramach realizacji grantu Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki „Obrazy Boga, człowieka i świata w literaturze polskiej XX wieku. Interdyscyplinarny projekt literaturoznawczy mający służyć humanistycznej refleksji, która dotyczy odniesień metafizycznych i poszukiwania transcendencji w literaturze”, numer rejestracyjny 11 H 13 0472 82; miejsce realizacji: Instytut Myśli Józefa Tischnera w Krakowie.

Kierownik: dr Józef Maria Ruszar.