Od Wydawcy

Organizatorom Warsztatów Herbertowskich najbardziej zależało na zwróceniu uwagi na twórczość poetycką Zbigniewa Herberta i Tadeusza Różewicza pod kątem ewentualnych wpływów fenomenologicznej wizji świata. Roman Ingarden, jeden z najbardziej znanych na świecie polskich filozofów, zaraz po wojnie prowadził w Krakowie otwarte wykłady, przedstawiając swoje tezy zawarte w dziele Spór o istnienie świata. Słuchaczami byli między innymi Tadeusz Różewicz (ówcześnie student historii sztuki Uniwersytetu Jagiellońskiego) oraz Zbigniew Herbert (ówcześnie student Akademii Handlowej w Krakowie). Tadeusz Różewicz był także uczestnikiem proseminarium, prowadzonym przez krakowskiego filozofa („Wstęp do teorii poznania”), a Zbigniew Herbert studiował następnie filozofię u Henryka Elzenberga w Toruniu.

Szersza tematyka konferencji ogniskowała się przede wszystkim na kwestiach „dialektyki procesu twórczego” oraz ontologicznych i metafizycznych zagadnieniach w twórczości literackiej. Istotne wydają się pytania o fenomenologiczne inspiracje, metody i style refleksji w odczytywanych utworach, a także dzisiejsze zastosowanie fenomenologicznej metody interpretacyjnej, zwłaszcza twórcy O poznawaniu dzieła literackiego. Chodziło zatem o zbadanie powinowactw myślenia poetyckiego i myślenia filozoficznego (fenomenologicznego) u poetów drugiej połowy XX wieku, którzy – jeśli weźmiemy pod uwagę epistemologię oraz dociekania metafizyczne – wiele zawdzięczają Romanowi Ingardenowi.

Tak wyznaczony zakres tematyczny dyskusji uzupełniły rozważania o ekfrazach i ekfrastyczności w wierszach polskich poetów oraz roli wyobraźni. Warsztaty odbyły się dzięki dofinansowaniu z Urzędu Miasta Krakowa w ramach programu „Konferencje Krakowskie”. Organizatorem spotkania była Akademia Ignatianum oraz Instytut Myśli Józefa Tischnera.

Józef Maria Ruszar

Kierownik Warsztatów Herbertowskich

 

---

 

Recenzja książki Liryka i fenomenologia

Przedłożony do recenzji zbiór kilkunastu artykułów składających się na książkę Liryka i fenomenologia uważam, poza dwoma budzącymi zastrzeżenia tekstami, które należałoby według mnie przeredagować i dopracować, za zbiór niezwykle inspirujących wypowiedzi, godnych wydania w formie publikacji naukowej.

Całość podzielona została wstępnie na cztery części: artykuły poświęcone poezji Tadeusza Różewicza (Różewicz i fenomenologia), teksty o poezji Zbigniewa Herberta (Herbert i fenomenologia), teksty o poetyckich ekfrazach (Poezja ekfrazy i muzeum wyobraźni) oraz Varia.  Notabene, wydaje się, że wyodrębnianie osobnej cz. IV nie jest konieczne! Proponuję, aby tekst Mateusza Antoniuka dodać do cz. II, natomiast teksty Izabeli Piskorskiej i J.M. Ruszara mogłyby z powodzeniem „zmieścić się” w cz. III; tekstu Henryka Czubały nie rekomenduję do druku, gdyby jednak miał się ukazać, to jego miejsce jest w cz. II.

Metodologicznym spoiwem niemalże wszystkich tekstów zamieszczonych w tomie jest fenomenologiczny ogląd (czy raczej, mówiąc językiem Romana Ingardena) „konkretyzacja” wybranych utworów poetyckich bądź dzieł malarskich z tymi utworami korespondujących.

W artykule wprowadzającym (Miejsce Romana Ingardena w badaniach literackich) prof. Jolanta Dudek w przekonywujący sposób dowodzi, że  wypracowana niemal sto lat temu metoda badawcza autora pionierskiej pracy z zakresu ontologii i epistemologii literackiej O poznawaniu dzieła literackiego w znaczący sposób wpłynęła na rozwój współczesnej, przede wszystkim XX-wiecznej teorii literatury. Autorka porównuje m.in. wpływ koncepcji Ingardena z wpływem T.S. Eliota na nowoczesne rozumienie recepcji dzieła literackiego w procesie jego analizy/interpretacji. Popisowy przykład ingardenowskiej konkretyzacji dzieła literackiego stanowi w tomie artykuł prof. Jakuba Z. Lichańskiego Tadeusz Różewicz „Wiersze”: perspektywa fenomenologiczna. Wstęp do analizy. Jego lektura unaocznia, jak żmudną rzeczą jest rzetelnie przeprowadzone fenomenologiczne podejście do utworu poetyckiego. Niejako na przeciwnym biegunie znajduje się postulatywny szkic prof. Michała Januszkiewicza. Autor proponuje odejście od klasycznej, pokutującej w polskim literaturoznawstwie formuły fenomenologii jako „opisu” dzieła literackiego na rzecz fenomenologii hermeneutycznej, której istotą jest zastosowanie w dyskursie literaturoznawczym onto-epistemologicznej refleksji egzystencjalnej Martina Heideggera. Według tej koncepcji Husserlowskie hasło „Z powrotem do rzeczy” musi zostać uzupełnione o niezbędne wątki egzystencjalne („Z powrotem do Bycia”). W tej perspektywie samo życie w swym dynamicznym rozwoju, zapośredniczone przez język, domaga się nieustannie wysłowienia, czyli hermeneutycznego „odsłonięcia” objawiającej się in statu nascendi prawdy egzystencjalnej (aletheia).  Wszystkie pozostałe teksty wraz z propozycjami badawczymi przedłożonymi przez ich autorów zaszeregować można właśnie w tym wachlarzu ujęć metodologicznych – od tradycyjnej, ingardenowskiej formuły fenomenologii po hermeneutykę egzystencjalną w jej heideggerowskim ujęciu. Wszystkie teksty wnoszą inspirujące, dające do myślenia, często nowatorskie, nieznane dotychczas, a tym samym cenne zarówno dla różewiczologii jak i herbertologii, wątki. Wiele z tych tekstów czyta się z ogromnym zainteresowaniem, stanowią bowiem prawdziwą ucztę dla intelektu i ducha, co świadczy o klasie i poziomie Autorów, a jednocześnie pokazuje, że fenomenologia i hermeneutyka to dwie, bezcenne wręcz dla literaturoznawstwa metody, które najwyraźniej przeżywają swój renesans na początku XXI wieku.

Mając na uwadze wszystko to, co zostało dotychczas powiedziane, z całą odpowiedzialnością rekomenduję tom Liryka i fenomenologia do druku jako pozycję metodologicznie oraz merytorycznie wartościową, godną upowszechnienia w formie książki, która z pewnością znajdzie swe miejsce we współczesnym dyskursie teoretycznoliterackim.

 

dr hab., prof. ATH Marek Bernacki

Katedra Literatury i Kultury Polskiej na Wydziale Humanistyczno-Społecznym

Akademii Techniczno-Humanistycznej w Bielsku-Białej

 

 

Streszczenia i słowa kluczowe

 

Jolanta Dudek – Miejsce Romana Ingardena w badaniach literackich

Artykuł omawia najważniejsze elementy dokonanej przez krakowskiego filozofa analizy procesu przeżywania, poznawania i wartościowania literackich dzieł sztuki, która to analiza wraz z upływem lat cieszy się coraz większym zainteresowaniem badaczy, krytyków i czytelników literatury. W procesie poznawania dzieła literackiego w ujęciu Romana Ingardena kluczowa rola przypada bowiem wrażliwemu i „wychowanemu do sztuki”, kompetentnemu odbiorcy. Metodą poznawania jest całkowicie skupiona na dziele uważna lektura, która uwzględnia jego językową specyfikę (quasi-sądy), jego kontekst wewnętrzny i zewnętrzny, jego quasi-czasową (fazy) i quasi-przestrzenną budowę (warstwy),schematyczność oraz intencjonalny sposób istnienia. Wrażliwy i kompetentny czytelnik potrafi odróżnić intersubiektywnie dostępny dla wielu podmiotów, pełen miejsc niedookreślenia przedmiot artystyczny – od kreowanego przez siebie na tej podstawie przedmiotu estetycznego. Dąży on do „oddania sprawiedliwości” dziełu sztuki literackiej poprzez jego możliwie wierną konkretyzację (wypełnianie miejsc niedookreślenia) i możliwie adekwatną interpretację. Tak rozumiany akt lektury stanowi solidny punkt wyjścia dla wszelkich dalszych uogólnień. Autorka artykułu
zwraca uwagę na inspiracje i współbrzmienia z fenomenologią Ingardena obecne we współczesnych zachodnich badaniach literackich (między innymi prace Wolfganga Isera). Wskazuje też na znaczące zbieżności z estetyką i poetyką T.S. Eliota.

Słowa kluczowe: fenomenologia, hermeneutyka, literackie dzieło sztuki, intencjonalność, budowa dzieła, fazy i warstwy, schematyczność, quasi-sądy, akt lektury, kompetentny czytelnik, konkretyzacja, adekwatna interpretacja, przedmiot artystyczny, przedmiot estetyczny, funkcja estetyczna, Wolfgang Iser, T.S. Eliot

 

Jakub Z. Lichański – Tadeusz Różewicz, Wiersze:perspektywa fenomenologiczna.

Wstęp do analizy

Przedmiotem rozważań jest poezja Tadeusza Różewicza, głównie jego tom Wiersze (1974/1988). Jako narzędzie analityczne wykorzystana zostaje fenomenologia, dla której wsparciem jest także retoryka w ujęciu Kennetha Burke’a oraz filologia. Celem jest pokazanie przydatności właśnie fenomenologii z jej redukcjami: ejdetyczną i transcendentalną. Wykorzystana zostaje także teoria dzieła literackiego Romana Ingardena. W konkluzji autor przedstawia uzasadnienie tezy, iż wskazane narzędzia – głównie wzięte z fenomenologii – są wciąż przydatne, co więcej – zapewniają lepsze zrozumienie dzieł Różewicza niż stosowane dotąd metody badawcze.

Słowa kluczowe: Tadeusz Różewicz, Roman Ingarden, Edmund Husserl, Kenneth Burke, fenomenologia, retoryka, filozofia formy literackiej, filologia

Michał Januszkiewicz – Fenomenologia hermeneutyczna i literatura.

Przypadek pewnego wiersza Tadeusza Różewicza

Artykuł poświęcony jest fenomenologii hermeneutycznej. W części pierwszej wypowiedź jest próbą objaśnienia pojęcia. Część druga to interpretacja wiersza Tadeusza Różewicza, a zatem próba ukazania fenomenologii hermeneutycznej w działaniu.

Słowa kluczowe: fenomenologia, hermeneutyka, interpretacja, Tadeusz Różewicz

Krystyna Latawiec – Ludzkie kryjówki w poezji Tadeusza Różewicza

W artykule omówione zostały warianty motywu kryjówki w poezji Tadeusza Różewicza. Punktem wyjścia była refleksja Józefa Tischnera na temat „ludzkich kryjówek” wywiedziona z prac Antoniego Kępińskiego. Nadto poszerzono kontekst interpretacji o kategorię „człowieka podziemnego” Fiodora Dostojewskiego i jego komentatora Lwa Szestowa. W takim ujęciu metafory skrywania wyodrębnione w poezji Różewicza niosą zróżnicowane znaczenia: wyrażają traumę wojny, samotność ocalałych, niemoc w nawiązaniu więzi społecznych, ucieczkę w życiowy automatyzm, kokon konsumpcji, polityczną ideę zamknięcia, życie w stanie embrionalnym, osłonę przed zgiełkiem świata. Za ich pośrednictwem poeta szuka dostępu do wiedzy podziemnej, którą starannie przykrył gobelin humanitaryzmu. Polemizuje z pozorami egzystencjalnego ładu w imię człowieka poniżonego.

Słowa kluczowe: Tadeusz Różewicz, Józef Tischner, metafora kryjówki, człowiek podziemny, zerwana komunikacja, wiedza tragiczna

Agnieszka Łazicka – Wokół uznania realności świata.

Poezja Zbigniewa Herberta a fenomenologia Romana Ingardena

Przedmiotem zainteresowania autorki są podobieństwa i różnice między fenomenologią Romana Ingardena a poezją Zbigniewa Herberta w kontekście polemiki ze stanowiskami redukującymi świat do struktury w pełni poddającej się poznawczemu opanowaniu. Zasadność porównania Herberta z polskim fenomenologiem opiera się przede wszystkim na zajmującej ich obu kwestii oporu poznawczego i nieprzejrzystości bytu. W filozofii Ingardena uznanie owych ograniczeń wynika z przyjęcia pełnego sensu fenomenu transcendencji. Jednak w postulowanym przez autora Sporu o istnienie świata skierowaniu filozoficznego namysłu w stronę realności wciąż najważniejsza pozostaje rola świadomości przezwyciężającej chaotyczność materii, potrzebującej idealnej formy świata dla potwierdzenia prawomocności doświadczenia. Poezja Herberta ukazuje odmienną relację między świadomością a materią. Na gruncie tego ujęcia to właśnie w oparciu o doświadczenie, które nie potrzebuje potwierdzenia innego niż ono samo, kształtuje się pojęcie rzeczywistości.

Słowa kluczowe: Zbigniew Herbert, Roman Ingarden, doświadczenie, cielesność, świadomość, materia

 

Anna Hajduk – Wiersz Substancja Zbigniewa Herberta
w świetle szkicu Człowiek i jego rzeczywistość Romana Ingardena

W artykule poddany analizie i interpretacji zostaje wiersz Substancja Zbigniewa Herberta. Autorka proponuje odmienne od dotychczasowych ujęcie tematu, umieszcza bowiem ów utwór w nowym kontekście, zestawiając go z fragmentami Książeczki o człowieku Romana Ingardena (z rozdziałem Człowiek i jego rzeczywistość). Wskazuje wyraźne, godne uwagi podobieństwa łączące poetycką refleksję autora Pana Cogito z myślą krakowskiego filozofa.

Słowa kluczowe: Zbigniew Herbert, Roman Ingarden, Substancja, Człowiek i jego rzeczywistość, poezja

Beata Garlej – Emocjonalny wymiar konkretyzacji
estetycznej w Elegii na odejście pióra atramentu lampy

Założenia, postulaty Ingardenowskiej estetyki stanowiły centrum dociekań podejmowanych przez badaczy-reprezentantów rozmaitych dyscyplin. Wydaje się jednak, że wobec praktyki interpretacyjnej pozostają one nadal terenem w niewystarczającym stopniu rozpoznanym, zwłaszcza gdy weźmiemy pod uwagę refleksję literaturoznawczą jej poświęconą. Tekst jest zatem próbą zobrazowania funkcjonalności (a w konsekwencji – przydatności) ustaleń estetycznych, teoretycznych fenomenologa dla naświetlenia interpretacji utworu Zbigniewa Herberta – Elegii na odejście pióra atramentu lampy. Kluczową kategorią jest przy tym konkretyzacja estetyczna, która jednak nie jest tu omawiana całościowo, przy uwzględnieniu całokształtu spuścizny myślowej Ingardena, lecz wyłącznie jednoaspektowo, to znaczy ze względu na ten jej (konkretyzacji) wycinek, jaki w liryku Herberta przybrał postać ludzkiego spojrzenia, łączącego pierwiastek twórczy oglądu z emocjonalnym współ-odczuwaniem tego, co w wierszu przedstawione.

Słowa kluczowe: Roman Ingarden, konkretyzacja estetyczna, emocjonalny wymiar liryki, schematyczność dzieła literackiego, Elegia na odejście
pióra atramentu lampy, Zbigniew Herbert, przedmiot przedstawiony, utrata, wartościowość przedmiotu

 

Tomasz Tomasik – Ékphrasis. Między fenomenologią a hermeneutyką dzieła sztuki
(na przykładzie Zbigniewa Herberta)

Artykuł, odwołując się do przykładów z twórczości Zbigniewa Herberta, omawia trzy funkcje ekfrazy: subskrypcję (metatekstowe dane), deskrypcję (opis dzieła sztuki) i inskrypcję (odautorski komentarz). Autor wykorzystuje wyodrębnione przez Rolanda Barthesa kategorie studium i punctum. W drugiej części szkicu zostały rozpatrzone dwie właściwości ekfrazy: fenomenologiczny opis dzieła sztuki i hermeneutyczne doświadczenie dzieła sztuki (na podstawie estetyki H.-G. Gadamera).

Słowa kluczowe: Zbigniew Herbert, ekfraza, fenomenologia, hermeneutyka

 

 Anna Stec-Jasik – „Bez rosy ludzkiego strachu”.
O wierszu Fra Angelico: Męczeństwo świętych Kosmy i Damiana Zbigniewa Herberta

Wiersz Fra Angelico: Męczeństwo świętych Kosmy i Damiana został opublikowany za życia autora tylko raz: w dziewiętnastym numerze „Tygodnika Powszechnego” z 1951 roku. Ten pochodzący z wczesnego etapu twórczości Herberta wiersz, choć stosunkowo mało znany, jest jednak ciekawym przykładem Herbertowskiego „nawiązywania dialogu ze sprawcą dzieła” sztuki (w tym przypadku obrazu). Poetycki opis dzieła włoskiego malarza staje się dzięki temu ekfrazą w szerokim rozumieniu tego terminu – jest reprezentacją, a zarazem interpretacją dzieła sztuki; pretekstem do mówienia o sprawach w poezji Herberta najważniejszych. Ukazany los świętych umożliwia rozważania o miejscu człowieka w świecie, o samotności w obliczu spraw ostatecznych, o gorzkich konsekwencjach „bycia wiernym do końca” czy wreszcie o współczuciu wobec jednostkowego ludzkiego losu.

Słowa kluczowe: Zbigniew Herbert, poezja, ekfraza, Fra Angelico, Kosma i Damian

Małgorzata Peroń – „Zgasić światło – słuchać”.
Rembrandt w poezji ks. Janusza S. Pasierba

Poezja ks. Janusza S. Pasierba zawiera blisko dwieście nawiązań do sztuki. Inspiracje malarstwem Rembrandta stanowią najliczniejszą grupę tekstów ekfrastycznych. Poeta układa wiersze inspirowane twórczością Rembrandta w cykl poetycki, u podstawy którego znajduje się osobiste spotkanie z malarstwem w Rijksmuseum w 1981 roku. Bohater cyklu Rembrandt patrzy na obrazy po to, by móc z nimi rozmawiać. Poeta tworzy sytuację dialogu, aktualizuje malarską scenę, zwraca uwagę na detal i stawia go w centrum refleksji. Wizualne bogactwo obrazu skłania do przyjęcia postawy nie widza, ale słuchacza. Zmysł słuchu jest w poezji Pasierba metaforą poznania i kontemplacji, u początków której znajduje się sztuka.

Słowa kluczowe: Janusz S. Pasierb, ekfraza, korespondencja sztuk, Rembrandt, kontemplacja

 

Marta Smolińska – Herbert w gęstej pokrzywie wycieczki.
Uwagi o stosunku poety do muzeum

Autorka analizuje stosunek Zbigniewa Herberta do muzeów, których odwiedzanie jest przez niego opisywane jako czynność permanentnie powtarzana, stanowiąca istotną część życia Pana Cogito – podróżnika. Poeta bywał w muzeach bardzo często – fakt ten nie ulega kwestii; swoje wrażenia z tych wizyt Herbert odnotowywał w recenzjach, esejach o sztuce oraz kilku wierszach, nakreślając przy okazji swój stosunek do muzeum jako instytucji, gromadzącej i udostępniającej zbiory sztuki. Herbert, z powodu pozostawania w kręgu pojęć i języka z zakresu estetyki o dziewiętnastowiecznych korzeniach, nie jest w stanie sformułować wypowiedzi o muzeum na miarę czasów, w których swoje spostrzeżenia zapisuje. Tkwi zamknięty w przebrzmiałych formułach estetycznych, które nijak się mają do znaczących przemian zachodzących w sztuce drugiej połowy XX wieku, a – co za tym idzie – także w definiowaniu i wartościowaniu muzeum jako instytucji. Inspiruje się bowiem głównie tekstem Problem muzeów Paula Valéry’ego. Mentalnością pozostaje w wieku XIX z jego rozmiłowaniem w estetyce oraz dominującym pojęciem piękna. Kwestię muzeum rozpatruje zaś na bazie dawno nieaktualnej opozycji szkoły smaku i lekcji historii.

Słowa kluczowe: Zbigniew Herbert, muzeum, Paul Valéry, muzealizacja, smak

 

Piotr Siemaszko – Piękno jako odpowiedź.
O malarskich fascynacjach Zbigniewa Herberta

Artykuł przybliża estetyczny kontekst twórczości Zbigniewa Herberta, a ściślej, omawia funkcję i sposób rozumienia kategorii piękna w eseistyce i poezji autora Pana Cogito. Herbert był rzecznikiem platońskiej koncepcji piękna, w której pierwiastek estetyczny nierozerwalnie współistnieje z pierwiastkiem moralnym, a konkretyzacją tak rozumianego piękna jest zarówno dzieło sztuki, jak i promowana przez poetę „postawa wyprostowana”: honor, godność, wierność zasadom i ideałom. Obecna w pisarstwie Herberta myśl estetyczna mieści w sobie również przekonanie o korespondencji pomiędzy stanem sztuki a stanem kultury, o trwałości sztuki i nietrwałości ludzkiej egzystencji, ukazuje związek pisarza z tradycją klasyczną i eksponuje jego klasyczny gust.

Słowa kluczowe: piękno, klasycyzm, etyka, sztuka

 

Agata Stankowska – Między narracją a obrazem.
Zbigniew Herbert jako antropolog historii

Tekst zawiera próbę rekonstrukcji poetyckiej metodologii historii Zbigniewa Herberta, której wykład twórca Przemian Liwiusza zawarł w Labiryncie nad morzem. Jako metodolog historii Herbert pisze teorię operacji historiograficznej. Jako świadomy danych sobie narzędzi poeta – teorię obrazu. W poetyckim przedstawieniu znajduje bowiem szansę dopełnienia narracji historyka, szansę przekroczenia granic epistemologii przeszłości w kierunku ontologii istnienia w historii. Operacja historiograficzna w ujęciu Herberta jawi się jako ciąg, a raczej suma dopełniających się stanów obcowania z przeszłością: wiedzy-widzenia-bycia, czyli – jak to nazywa poeta – poznania, współczucia i powtórzenia. Przestrzenią tego ostatniego staje się właśnie obraz poetycki. Dzięki swej synchronicznej naturze obraz może zniwelować epicki dystans narracji o przeszłym, zasypać przepaść między teraźniejszym a historycznym. Dzięki swej materialności powiązanej z miejscem, w której powstał, pozwala się dotknąć, a tym samym widzenie zmienić w czucie, współczucie w powtórzenie. Dzięki swej znakowości staje się wreszcie przestrzenią interpretacji, analogicznej do gestu, jaki wykonywali ci, którzy tworząc historię, próbowali zrozumieć siebie i świat.

Słowa kluczowe: antropologia literatury, teoria obrazu, nieklasyczna historiografia, eseistyka Zbigniewa Herberta

Karol Hryniewicz – Jak „kawałek deski”? Kilka uwag
o władzy wyobraźni w poezji Zbigniewa Herberta

Artykuł stanowi próbę rozpoznania i prześledzenia filozoficznych uwarunkowań kategorii wyobraźni występującej w poezji Zbigniewa Herberta, przy szczególnym uwzględnieniu jej funkcji epistemicznej. Przywoływane teksty poety, w których pojawia się zagadnienie wyobraźni, osadzone zostały w kontekstach: historycznoliterackim (związanym ze „sporem o wizję i równanie”) oraz w historyczno-filozoficznym (głównie kantowskim). Dla dopełnienia obrazu całości wykorzystano również odautorskie i eseistyczne wypowiedzi Herberta podejmujące kwestię imaginacji.

Słowa kluczowe: Zbigniew Herbert, wyobraźnia, poezja, estetyka

Radosław Sioma – „Zmysł udziału”.
O kilku wierszach nie tylko Zbigniewa Herberta

Artykuł prezentuje sensualistyczno-emocjonalną relację ze światem, znamienną dla bohatera poezji Zbigniewa Herberta. Punkt wyjścia stanowi porównanie odniesienia świadomości do kamienia (zarówno jako pojedynczego przedmiotu, jak i reprezentanta całej natury) w wierszu Wisławy Szymborskiej Rozmowa z kamieniem oraz w kilku tekstach Herberta (Kamyk, Drewniana kostka, Poczucie tożsamości). Podstawę relacji ze światem stanowi u Herberta „afektywne cogito”, sensualistyczne i somatyczne przy tym, zdystansowane także do esencjalistycznych ujęć myślenia i rzeczywistości. Skutkuje to miłosną adoracją świata, tak jako całości, jak i jego poszczególnych „wymiarów”, polegającą na afirmowaniu nieredukowalnej do jakichkolwiek światopoglądowych (naukowych, religijnych, filozoficznych) ujęć inności (w jej ontologiczno-metafizycznym sensie) jako inności właśnie (ontycznej odmienności, tajemnicy). Stąd rola „zmysłu udziału”, odmówionego człowiekowi w wierszu Szymborskiej, na który składa się nie tylko afektywny sensualizm, ale również czułość, współczucie, miłość (także dla „nie-ludzkich” – przedmiotowego i naturalnego – aspektów świata). Zmianie podlega tu również paradygmat poznawczy: filozoficzny esencjalizm ustępuje miejsca swoiście pojętej epistemologii komunikacji (kontemplatywnego dialogu) czy – z innej strony patrząc – epistemologii afektywnej, co wydaje się zarazem pamięcią o Pascalowskich „racjach serca”.

Słowa kluczowe: Zbigniew Herbert, Wisława Szymborska, egzystencjalizm, afektywne cogito, „zmysł udziału”, sensualizm, libido admirandi, niesamowite (Freud)

 

Mateusz Antoniuk – Dlaczego mowa Tersytesa była „kapitalna”,
czyli mała glosa do tematu „Herbert czyta Wyspiańskiego”

Artykuł dotyczy problemu Herbertowskiego „czytania Wyspiańskiego”. Czy i co da się powiedzieć o Herbercie – czytelniku dzieł młodopolskiego artysty? W centrum uwagi znajduje się publicystyczny felieton z 1957 roku, w którym Zbigniew Herbert wskazuje najlepsze, jego zdaniem, poetyckie fragmenty dramatycznych dzieł Stanisława Wyspiańskiego. Pośród nich wymieniona zostaje „kapitalna mowa Tersytesa” z dramatu Achilleis. Artykuł stawia pytanie o możliwą motywację takiego wyboru. Poszukiwanie hipotetycznych odpowiedzi prowadzi do ukazania konwergencji między sceną XV Achilleis a wybranymi aspektami Herbertowskiej twórczości. Artykuł wykorzystuje materiały archiwalne, znajdujące się w zbiorach Biblioteki Narodowej w Warszawie.

Słowa kluczowe: twórczość Zbigniewa Herberta, twórczość Stanisława Wyspiańskiego, czytanie, archiwum

 

Izabela Piskorska-Dobrzeniecka – Poetyckie echa Tadeusza
Różewicza i Jerzego Nowosielskiego rozmów o sztuce

Owocem wieloletniej przyjaźni Tadeusza Różewicza i Jerzego Nowosielskiego była bogata korespondencja, która dotyczyła – podobnie jak rozmowy przeprowadzane w cztery oczy – rzeczy zupełnie przyziemnych, ale i bardzo poważnych „dysput o sztuce” – omawiających ich własną twórczość oraz zagadnienia estetyczne. Wpływów i wzajemnych inspiracji można się doszukiwać także w dziełach obu artystów – malarskich Nowosielskiego i literackich Różewicza. Obrazy darowane poecie z Radomska oraz plastyczne próby i poezja poświęcana tematom malarskim, dedykowana krakowskiemu malarzowi, są wyrazem korespondencji artystycznej, duchowej, która ich łączyła. Ta – przenikając wyobraźnię obu twórców – ukonstytuowała pewną wspólnotę intelektualną, która zastanawia tym bardziej, że pod wieloma względami obydwaj panowie bardzo się różnili. Ślady wspólnych przemyśleń w trakcie przyjacielskich rozmów i wymienianych listów można z łatwością znaleźć w wielu tekstach Różewicza. Szczególnie – w postaci refleksji poetyckich, których przybliżenie pozwala na przyjrzenie się twórczości obu artystów z kilku perspektyw jednocześnie.

Słowa kluczowe: Tadeusz Różewicz, Jerzy Nowosielski, poezja, korespondencja, sztuka

 

Józef Maria Ruszar – Niemożliwe odpuszczenie grzechów.
Biel Tadeusza Różewicza

Autor, posługując się metodologią religioznawczą, ukazuje, jak Tadeusz Różewicz przy pomocy zaprzeczonej symboliki biblijnej przedstawia aborcję jako nowy „mit etiologiczny” – początek swego rodzaju „założycielskiego kultu” dla „nowej cywilizacji” stworzonej przez „nowego człowieka”.

Słowa kluczowe: Tadeusz Różewicz, Biel, aborcja, nowy człowiek

 

Biogramy autorów

 

Dr Mateusz Antoniuk (Uniwersytet Jagielloński) – autor trzech książek z zakresu literaturoznawstwa: Słowo raz obudzone. Poezja Czesława Miłosza: próby czytania (2015), Otwieranie głosu. Studium o wczesnej twórczości Zbigniewa Herberta (2009), Kultura małomówna Stanisława Lacka. W kręgu młodopolskiej świadomości mowy i milczenia (2006). Publikował między innymi w „Tekstach Drugich”, „Ruchu Literackim”, „Poznańskich Studiach Polonistycznych”. Kierownik projektu badawczego „Archiwum Zbigniewa Herberta – studia nad dokumentacją procesu twórczego” (NPRH), realizowanego na Wydziale Polonistyki UJ. Stypendysta Beinecke Rare Book & Manuscript Library, Yale University (Milosz Czeslaw Fellowship, 2014). Współpracował z „Zeszytami Literackimi” przy edycji ineditów Zbigniewa Herberta.

Prof. dr. hab. Jolanta Dudek (Uniwersytet Jagielloński) – profesor zwyczajna na Wydziale Polonistyki. Studiowała na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie i na Uniwersytecie w Oxfordzie. Od 2006 roku kieruje Ośrodkiem Dokumentacji i Badania Twórczości Josepha Conrada na Wydziale Polonistyki UJ. Jest redaktorem naczelnym anglojęzycznego czasopisma naukowego „Yearbook of Conrad Studies (Poland)”. W maju 2015 roku została wybrana prezesem Polskiego Towarzystwa Conradowskiego (PTC). Autorka następujących publikacji: Liryka Kazimierza Wierzyńskiego z lat 1951 – 1969 (1975), „Gdzie wschodzi słońce i kędy zapada”. Europejskie korzenie poezji Czesława Miłosza (1991), The Poetics of William Butler Yeats and Kazimierz Wierzyński. A Parallel (1993), Poeci polscy XX wieku (1994), Poetyka Williama Butlera Yeatsa i Kazimierza Wierzyńskiego. Paralela (2001), Poezja polska XX wieku wobec tradycji (2002), Granice wyobraźni, granice słowa. Studia z literatury porównawczej XX wieku (2008) oraz Miłosz wobec Conrada 1948 – 1959 (2015).

Dr Beata Garlej (Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego) – autorka monografii Warstwowość dzieła literackiego w ujęciu Romana Ingardena. Koncepcja, rozwinięcie, recepcja (2015), współredaktorka (wraz z Bernadettą Kuczerą-Chachulską) publikacji książkowej Estetyka literacka  – Arcydzieło – Ingarden, „Zeszyty – Zakład Aksjologii i Estetyki Literackiej. Wydział Nauk Humanistycznych UKSW” (2015, nr 2).

Anna Hajduk (Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie) – doktorantka literaturoznawstwa na Wydziale Filologicznym. Pisze pracę na temat wątków biblijnych w poezji poświęconej doświadczeniu Zagłady. Dotychczasowe publikacje: „Wymyślić nieśmiertelność”. O śmierci i wieczności w wierszu Zbigniewa Herberta „Co robią nasi umarli” [w:] Gąszcz srebrnych liści. Interpretacje wierszy Zbigniewa Herberta (2015), Piętno Shoah w poetyckich tekstach o Zagładzie [w:] „Rocznik Przemyski. Literatura i język” (2015, t. 51). W druku: Emil Zegadłowicz daleki i bliski, czyli jak współcześnie czytać dzieła Zegadłowicza. W przygotowaniu: „To miasto umarło”. Bronisława Maja refleksje o końcu świata oraz Ironia i patos w polskiej poezji o Zagładzie.

Dr Karol Hryniewicz (Uniwersytet Warszawski) – pracownik Zakładu Literatury XX i XXI wieku, autor książki Cogito i dubito. Dyskurs estetyczny w poezji Zbigniewa Herberta i Tadeusza Różewicza (2014). W swojej pracy zajmuje się filozoficzno-estetycznymi kontekstami literatury XX wieku.

 
Prof. dr hab. Michał Januszkiewicz (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu) – pracownik Instytutu Filologii Polskiej; zajmuje się hermeneutyką oraz filozofią literatury; autor i redaktor naukowy wielu książek z zakresu hermeneutyki, filozofii literatury i kulturoznawstwa. Ostatnio opublikował Kim jestem ja, kim jesteś ty? Etyka, tożsamość, rozumienie (2012) oraz W poszukiwaniu sensu. Phronesis i hermeneutyka (2016); nagrodzony między innymi Nagrodą Ministra,
stypendium Fundacji Nauki Polskiej i Nagrodą Rektora UAM. Wkrótce ukaże się nowa książka jego autorstwa zatytułowana Spór o interpretację. Autor jest Senior Associate Fellow w International Institute for Hermeneutics.

 
Dr hab. Krystyna Latawiec (Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie) – profesor w Katedrze Literatury Polskiej XX wieku oraz w Pracowni Dramatu i Teatru; opublikowała książki: Na scenie świata i teatru. O dramaturgii Mariana Pankowskiego (1994); edycja tomu: M. Pankowski, Teatrowanie nad świętym barszczem. Wybór utworów dramatycznych (1995); Poezja polska w latach 1939 – 1956. Interpretacje (1998); Dramat poetycki po 1956 roku: Jarosław M. Rymkiewicz, Stanisław Grochowiak, Tymoteusz Karpowicz (2007); współredagowała trzy tomy monografii zbiorowych – ostatnio Emil Zegadłowicz – daleki i bliski (2015).

Prof. dr hab. Jakub Z. Lichański (Uniwersytet Warszawski) – profesor zwyczajny, kierownik Zakładu Retoryki i Mediów. Publikacje: Retoryka od średniowiecza do baroku (1992), Retoryka od renesansu do współczesności (2000), Retoryka w Polsce (2003), Retoryka: Historia – Teoria – Praktyka (2007); należy do grona autorów haseł w Historisches Wörterbuch der Rhetorik (1992 – 2012). Autor monografii Jana Parandowskiego (1984), Hermanna Brocha (1992), Łukasza Górnickiego (1994), Johna Ronalda Reuela Tolkiena (2003), „Niobe” K.I. Gałczyńskiego (2015). Wydał ponadto między innymi antologię staropolskich traktatów na temat wojny morskiej Ramię króla na morzu (1984); jako współautor przygotował polskie wydanie: R.E. Volkmann, Retoryka Greków i Rzymian (1993, 1995); katalog zbiorów Col. SI z Braniewa przechowywanych w Szwecji (2007); redaktor polskiego wydania: W. Jost, W. Olmsted, Retoryka i krytyka retoryczna. Kompendium retoryczne (2012).

Agnieszka Łazicka (Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu) – doktorantka w Zakładzie Historii Literatury Młodej Polski i Dwudziestolecia Międzywojennego Instytutu Literatury Polskiej, studentka filologii romańskiej, absolwentka filologii polskiej i filozofii. Autorka prac: Umysł i ciało, słowo i rzecz. O twórczości Zuzanny Ginczanki (artykuł przyjęty do książki Kobiece dwudziestolecie 1918 – 1939, red. B. Czarnecka, R. Sioma – w druku); Nigdy bez ciała. O wierszu „Czas” Zbigniewa Herberta [w:] (Od)czytane: wiersze mniej znane. Interpretacje, red. Ł. Grajewski, J. Osiński, A. Szwagrzyk, Toruń (2015); Wzniosłość melancholii. O etycznym wymiarze motywu inności w powieści Heinricha Bölla „Zwierzenia klowna”, „Tekstura. Rocznik Filologiczno-Kulturoznawczy” (2014, nr 5); Camille Claudel i Kaspar Hauser w poszukiwaniu tożsamości. O dwóch wierszach Renaty Putzalcher, „Dociekania. Kwartalnik humanistyczny” (2013, nr 1 (4)); Zaolziańska Małgorzata. Problem tożsamości w tomiku Renaty Putzlacher „Małgorzata poszukuje Mistrza” [w:] Dekada kultury (2013; książka opublikowana w formie e-booka: http://www.e-wydawnictwo. eu/Document/DocumentPreview/3803).

Dr Małgorzata Peroń (Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II) – autorka książki Plastyczna mapa świata. Poezja ks. Janusza S. Pasierba (2015) oraz artykułów poświęconych twórczości Zbigniewa Herberta, ks. Janusza S. Pasierba, poezji polskiej XX i XXI wieku oraz krytyce artystycznej.

Izabela Piskorska-Dobrzeniecka (Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu) – doktorantka w Instytucie Literatury Polskiej. Historyk sztuki. Jej zainteresowania badawcze obejmują literaturę XIX i XX wieku, ze szczególnym uwzględnieniem korespondencji literatury ze sztukami plastycznymi. Przygotowuje rozprawę dotyczącą prozy artystycznej Cypriana Norwida. Autorka prac: Sztuka pisania o „Drewnie” [w:] „Litteraria Copernicana”: Ciało w literaturze dawnych wieków (2012, nr 1 (9)), red. P. Bohuszewicz, I. Szczukowski; Jerzy Nowosielski jako twórca pogranicza [w:] Wspólne dziedzictwo kulturowe, red. E. Ambroziak i in. (2013), Sybir oczyma Cezarego Mickiewicza [w:] Sybir: Doświadczenia. Pamięć, red. S. Trzeciakowska, Białystok (2015); w druku: Temat Spartański w malarstwie europejskim XIX w. – bohaterowie, motywy, miejsca. Próba katalogu [w:] Sparta w kulturze polskiej. Część II : Przekroje, syntezy,  konteksty, red. M. Kalinowska i in., Warszawa (2016), Nagrobek – smętarz – katakomba – rzeczy ostateczne [w:] Norwidowski świat rzeczy, red. G. Halkiewicz-Sojak i in., Toruń (2016).

Dr Józef Maria Ruszar (Akademia Ignatianum w Krakowie) – od roku 2004 organizuje Warsztaty Herbertowskie i wydaje serię Biblioteka Pana Cogito, prowadzi portal Herbert.guru. Jest autorem książek: Stróż brata swego. Zasada odpowiedzialności w liryce Z. Herberta (2004), Apostoł w podróży służbowej. Prywatna historia sztuki Z. Herberta (2006), Słońce republiki. Cywilizacja rzymska w twórczości Z. Herberta (2014), Wytarty profil rzymskich monet. Ekonomia jako temat literacki w twórczości Z. Herberta (2016).

Dr hab. Piotr Siemaszko (Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy) – profesor nadzwyczajny. Publikacje książkowe: Zmienność i trwanie. O eseistyce Zbigniewa Herberta (1996), Świat obrazu – obraz świata. Przestrzenie pograniczne w pisarstwie Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, Zbigniewa Herberta i Józefa Czapskiego (2000), Od akademizmu do ekspresjonizmu. Sugestie pikturalne w poezji polskiej końca XIX i początków XX wieku (2007); w druku: „Wehikuł pasji i cnoty”. Myśl o pięknie w twórczości Zbigniewa Herberta.

Dr hab. Radosław Sioma (Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu) – adiunkt w Instytucie Literatury Polskiej, literaturoznawca, badacz literatury XX wieku, między innymi twórczości Leopolda Buczkowskiego, Zbigniewa Herberta. Opublikował Niewinność i doświadczenie. O komediopisarstwie Jerzego Szaniawskiego (2009). Przygotowuje książkę o afektywnym wymiarze poezji Zbigniewa Herberta.

 

Dr hab. Marta Smolińska (Uniwersytet Artystyczny w Poznaniu) – profesor nadzwyczajna, historyczka i krytyczka sztuki, kuratorka wystaw sztuki współczesnej; profesorka w Katedrze Teorii Sztuki i Filozofii na Uniwersytecie Artystycznym w Poznaniu; ostatnio ukazały się książki jej autorstwa: Puls sztuki. OKOło wybranych zagadnień sztuki współczesnej (2010), Otwieranie obrazu. De(kon)strukcja uniwersalnych mechanizmów widzenia w nieprzedstawiającym malarstwie sztalugowym II połowy XX wieku (2012) oraz Julian Stańczak. Op art i dynamika percepcji (2014).

Prof. dr hab. Agata Stankowska (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu) – historyk i teoretyk literatury, pracownik Instytutu Filologii Polskiej, członek redakcji „Pamiętnika Literackiego”. Autorka książek Kształt wyobraźni. Z dziejów sporu o „wizję” i „równanie” (1998), Poezji nie pisze się bezkarnie. Z teorii i historii tropu poetyckiego (2007), „żeby nie widzieć oczu zapatrzonych w nic”. O twórczości Czesława Miłosza (2013), „Wizja przeciw równaniu”. Wokół popaździernikowego sporu o wyobraźnię twórczą (2013).

Anna Stec-Jasik (Uniwersytet Jagielloński) – doktorantka na Wydziale Polonistyki. Autorka artykułów o twórczości Zbigniewa Herberta: „Kramarski kosmos”. Kilka uwag o przedmiotach w twórczości Zbigniewa Herberta i Jana Vermeera, „Zeszyty Naukowe Towarzystwa Doktorantów Uniwersytetu Jagiellońskiego. Nauki humanistyczne” (nr 8 (1/2014)), „W mieście kresowym do którego nie wrócę”. Lwów trzech poetów [w:] Poetyckie prowincje i peryferie. Jerzy Harasymowicz i inni, red. J. Kulczyńska, W. Ligęza, W. Próchnicki, Kraków (2014), „Niepogodzony to pewne”. O pamięci w jednym wierszu Zbigniewa Herberta [w:] Gąszcz srebrnych liści. Interpretacje wierszy Zbigniewa Herberta, red. J.M. Ruszar, Kraków (2015).

Dr hab. Tomasz Tomasik (Akademia Pomorska w Słupsku) – profesor nadzwyczajny, kierownik Zakładu Teorii Literatury i Badań Kulturowych w Instytucie Polonistyki, autor książek: Na skrzyżowaniu dróg. O poezji Janusza Stanisława Pasierba (2004), Wojna – męskość – literatura (2013).