Wykład popołudniowy wygłosił dr Józef Maria Ruszar. Tematem tego wystąpienia była intertekstualność biblijna poezji Tadeusza Różewicza. Szczególnie skoncentrowano się na przyczynach nawiązań biblijnych oraz ich egzemplifikacji i następstwach. Poniżej znajduje się streszczenie najważniejszych kwestii.

Odwołania do Biblii pojawiać się mogą w dwojakiej formie: jako dosłowna inkorporacja fragmentów Pisma Świętego do twórczości literackiej albo jako sięgnięcie do struktur biblijnych. Posługiwanie się symbolami, typami, sytuacjami, obrazami lub figurami religijnymi w literaturze służy nie tylko do przywoływania problemów dotyczących religii czy wiary, lecz także, jak w przypadku twórczości Różewicza, wykorzystane zostaje jako znaczący kontekst do analizy współczesnego świata.

Za kluczowe dla omawianego tematu uznane zostały pojęcia symbolu i archetypu, których zdefiniowanie pozwoliło stworzyć bazę dla dalszych dociekań. Opierając się na ustaleniach Northropa Frye’a, dr Ruszar przyznał archetypom znaczenie uniwersalne i inwariantne, stanowiące warunek ich powszechnej zrozumiałości. Wcieleniami archetypów są trudniejsze do rozszyfrowania niearbitralne i niejednoznaczne symbole (różne z nich mogą realizować jeden archetyp). Zastosowanie obrazowania symbolicznego prowadzi do konstruowania przekazu mitycznego; mity te mają tendencję do łączenia się w dychotomiczne diady. Jedną z nich, mającą duże znaczenie dla poezji Różewicza, jest opozycja mitu apokaliptycznego i mitu demonicznego. Pierwszy wyraża zrealizowane marzenie ludzkie: osiągnięcie nieskończonego szczęścia, do którego droga wiedzie przez zniszczenie i lęk, jednak cierpienie istnieje tylko jako etap przejściowy ku zbawieniu. Mit demoniczny natomiast pozbawiony został wymiaru eschatologicznego, realizuje się w nim zagłada bez nadziei na ocalenie.

W drugiej części wykładu prelegent skupił się na analizie i interpretacji utworów najsilniej realizujących napięcie pomiędzy mitami, wykazując że ma ono swój najsilniejszy wyraz m. in. w opozycji między symbolami drzewa żywota i drzewa uschniętego. I tak, utwór Biel przedstawiony został jako mit etiologiczny, w którym Różewicz wykorzystuje stałe elementy istniejące w tradycji – baranka, mękę i ofiarę Chrystusa, aby odnieść je do aktualnych procesów kulturowo-cywilizacyjnych. Łącząc w utworze apokalipsę z eucharystią, tworzy opowieść o pierwotnych przyczynach kondycji współczesnego człowieka.

Podobnie odczytany został wiersz Widziałem Go. Śpiący w parku bezdomny, ubrany przez poetę w elementy zniszczonego i wyblakłego stroju pontyfikalnego (purpurowy płaszcz, czapka uszatka, fioletowe rękawiczki), leży koło drzewa, które jest nagie. Jako takie stanowi ono element przejściowy między trwaniem a uschnięciem, pozostaje symbolem niejednoznacznym. Odwołanie do postaci Chrystusa i Piotra oraz gest obmywania rąk w zestawieniu z obrazem wykluczonego człowieka stały się dla Różewicza pretekstem do oskarżenia pod adresem współczesnych mu chrześcijan. Natomiast ostatni z przywołanych utworów *** [Einst hab Ich die Muse gefragt…] ukazany został jako ten, którego obrazowanie podkreśla elementy demonicznej realizacji mitu (uschnięte drzewo dobrego i złego, czarny anioł, pusty dom, przenikający chłód).

Dr Józef Maria Ruszar – Biblijna intertekstualność u Tadeusza Różewicza

Zapraszamy do obejrzenia pełnej GALERII ZDJĘĆ z wydarzenia.

Seminarium odbyło się w ramach realizacji grantu Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki „Obrazy Boga, człowieka i świata w literaturze polskiej XX wieku. Interdyscyplinarny projekt literaturoznawczy mający służyć humanistycznej refleksji, która dotyczy odniesień metafizycznych i poszukiwania transcendencji w literaturze”, numer rejestracyjny 11 H 13 0472 82; miejsce realizacji: Instytut Myśli Józefa Tischnera w Krakowie.

Kierownik: dr Józef Maria Ruszar.