Od Autora – fragment wstępu:

Prezentowane w książce szkice dotyczą różnych zagadnień i nigdy nie były planowane jako fragmenty monograficznej całości. Chociaż zebrawszy je w jeden tom, uświadamiam sobie kilka prawidłowości w swoich herbertologicznych zainteresowaniach. Po pierwsze, najwięcej uwagi poświęcam archetypicznym, mitycznym, symbolicznym, fantazmatycznym figurom, które zaprzątały, niekiedy obsesyjnie, myśli i wyobraźnię poety – ojciec, matka, Wielka Matka, Narcyz, Niewierny Tomasz, Hamlet. Po drugie, zajmują mnie sposoby uobecniania w tekście literackim dzieł Wielkich Mistrzów, czyli problem ekfrazy i ekfrastyczności. Po trzecie, co wynika z głównego nurtu moich obecnych badań naukowych, interesuje mnie Herbert „antropologiczny”, czyli tekstowe ujawnianie się cielesności, męskości, intymności, erotyzmu. Zdecydowałem się opatrzyć te dziesięć artykułów tytułem Poczucie tożsamości. Nawiązuję w ten sposób do formuły, którą Herbert posłużył się przynajmniej dwa razy. Po raz pierwszy w znanym, choć wciąż opierającym się konkluzywnym interpretacjom wierszu Poczucie tożsamości (PC). Po raz drugi w głośnej, wywołującej późniejsze liczne komentarze wypowiedzi publicystycznej na temat Miłosza udzielonej w 1994 roku redaktorom „Tygodnika Solidarność”. 

Szkice zamieszczone w niniejszej książce mógłbym określić jako lekturowe zbliżenia do tych tekstowych świadectw Herberta, w których to, co wewnętrzne, poszukuje utożsamienia z tym, co zewnętrzne. I nie mam wątpliwości, że odpowiedź na pytanie „kim jestem?” w przypadku poety wcale nie okazywała się prosta i jednoznaczna. Próby zachowania poczucia tożsamości – jak czytamy w wierszu – „były zarazem piękne i upokarzające”.

Streszczenie:

Książka składa się dziesięciu artykułów stanowiących literaturoznawcze komentarze do twórczości literackiej Zbigniewa Herberta. W szkicu „Syn niepodobny do marzeń”. Fantazmat ojca i matki w twórczości Zbigniewa Herberta zaproponowana została jeszcze jedna interpretacja znanych wierszy prezentujących fantazmatyczne figury obojga rodziców. Tekst Barbarzyńcy w ogrodzie. Herberta kompleks Wschodu podejmuje zagadnienie dwóch zarysowanych przez poetę prywatnych wizji Europy: arkadyjskiej (mitycznej) i katastroficznej (historycznej). W szkicu „Kiedy nadejdzie czas próby”. Brutus Elzenberga i Hamlet Herberta – dwie interpretacje bohaterów Szekspirowskich została zrekonstruowana polemika między młodym poetą a jego intelektualnym mistrzem. Henryk Elzenberg w napisanym podczas okupacji eseju o Brutusie, postaci z dramatu Juliusz Cezar, staje w obronie etyki stoicyzmu, Herbert zaś w latach 50. w eseju o Hamlecie przeciwstawia poglądom swego mistrza etykę egzystencjalizmu. W tekście „Obraz świata, na miarę człowieka”. Paralela Herbert – Pasierb porównani zostali dwaj wymienieni w tytule autorzy. Obaj „poeci kultury” najbardziej solidaryzują się ze sobą w „aktywnym stosunku do tradycji”, polegającym na krytycznym odczytywaniu fundamentalnych dla kulturowego dziedzictwa Europy przekazów mitologicznych i biblijnych oraz reinterpretacji dzieł Wielkich Mistrzów. W artykule Spotkanie z Wielką Matką. O nawiązaniach do sztuki paleolitu w twórczości Zbigniewa Herberta i Wisławy Szymborskiej została omówiona próba dotarcia przez polskich poetów do najdawniejszych początków sztuki, a zarazem najpierwotniejszych form myślenia. W szkicu „Emblemat tautologii”. Narcyz Herberta została podjęta wychodząca od hipotezy tropu autobiograficznego próba rozwikłania zagadki dwóch minipróz trawestujących mit o Narcyzie. Esej „Mistrz empirii”. Niewierny Tomasz według Herberta jest propozycją lektury dwóch utworów opatrzonych tytułem Tomasz – prozatorskiego oraz poetyckiego. W artykule „Niepokoją mnie te oczy”. Ékphrasis – między fenomenologią a hermeneutyką dzieła sztuki analiza Herbertowskiego opisu rzeźby Kritiosa staje się podstawą do wyróżnienia trzech głównych funkcji ekfrazy: subskrypcji, deskrypcji i inskrypcji. Tytuł następnego szkicu, „Ślepy smak i niemy dotyk”. Cielesność, płciowość i erotyzm w twórczości Zbigniewa Herberta, zdradza intencję nowego, odwołującego się do perspektywy krytyki somatycznej i genderowej odczytania dzieł poety. Ostatni tekst „Jak mężczyzna z mężczyzną”. Dyskurs męskości w „Trenie Fortynbrasa” Zbigniewa Herberta to kolejna interpretacja jednego z najczęściej komentowanych wierszy poety, ale też przykład zastosowania perspektywy genderowej.

Summary:

The book consists of ten articles constituting literary commentaries on the writings of Zbigniew Herbert. In the essay “The son unlike a dream”. The phantasm of father and mother in the works of Zbigniew Herbert, yet another interpretation of well-known poems presenting phantasmatic figures of both parents is proposed. The text Barbarians in the garden. Herbert’s Eastern complex deals with the topic of two private visions of Europe outlined by the poet: an arcadian (mythical) and a catastrophic (historical) one. The essay “When the time of trial comes”. Elzenberg’s Brutus and Herbert’s Hamlet – two interpretations of Shakespearean characters contains a reconstruction of the polemics between the young poet and his intellectual master. Henryk Elzenberg, in his essay written during the occupation and devoted to Brutus – a character from the drama Julius Caesar, defends the ethics of stoicism, whereas Herbert, in his essay on Hamlet from 1950s, contrasts the views of his master with the ethics of existentialism. In the text “The image of the world – tailored to the man”. The parallel: Herbert – Pasierb, two authors referred to in the title are compared. Both “poets of culture” sympathize with each other the most in their “active attitude to tradition”, consisting in a critical reading of mythological and biblical texts fundamental for the European cultural heritage and a reinterpretation of the works of Great Masters. In the article Meeting with the earth mother. On references to paleolithic art in the works of Zbigniew Herbert and Wisława Szymborska, an attempt of Polish poets at reaching the very beginnings of art, and at the same time – the earliest forms of thought – is discussed. In the essay “The emblem of tautology”. Herbert’s Narcissus, an attempt to unravel the riddle of two mini-proses as a travesty of the myth of Narcissus was made, starting with an autobiographical hypothesis. The essay “Master of empiricism”. The incredulity of Saint Thomas according to Herbert is a proposal to read the two works with Thomas in the title – one from the world of prose, and another – from the world of poetry. In the article “These eyes disturb me”. Ékphrasis – between phenomenology and hermeneutics of the experience of a work of art, the analysis of Herbert’s description of the sculpture by Kritios becomes a basis for distinguishing three main functions of ekphrasis: subscription, description and inscription. The title of the following essay, “Blind taste and dumb touch”. Corporality, sexuality and eroticism in the works of Zbigniew Herbert, reveals the intention behind the new interpretation of the works of the poet, referring to the perspective of somatic and gender criticism. The last text, “Man to man”. Discourse of masculinity in Elegy of Fortinbras by Zbigniew Herbert, is another interpretation of one of the most frequently discussed poems of this author, but also an example of using the gender perspective.

O Autorze

Dr hab. prof. AP Tomasz Tomasik (Akademia Pomorska w Słupsku) – kierownik Zakładu Teorii Literatury i Badań Kulturowych w Instytucie Polonistyki; autor książek: Na skrzyżowaniu dróg. O poezji Janusza Stanisława Pasierba (2004), Wojna – męskość – literatura (2013).