Prof. dr hab. Jan Andrzej Kłoczowski OP - Literatura a religia.  Wokół koncepcji „odczarowania świata” (Die Entzauberung der Welt) Maksa Webera

W swoim wystąpieniu ojciec profesor Kłoczowski poruszył problem relacji pomiędzy refleksją filozoficzną nad religią a tym, co wnoszą do naszego obrazu świata nauki humanistyczne. Posłużył się w tym celu nie metodologią, ale postacią stanowiącą pewien wzorzec dla dialogu sacrum i ratio. Zanim jednak przeszedł do nakreślenia sylwetki i głównych koncepcji Maxa Webera, zarysował pole napięć między tymi dwoma biegunami: racjonalnego, kartezjańskiego cogito i pietystycznego, irracjonalnego credo. Do napięć tych dochodzi w obrębie – według sformułowania Charlesa Taylora – „imaginarium społecznego” – a więc tworzą one nasz obraz świata.

Początek sporu datować trzeba na wiek XIV, kiedy te sposoby myślenia zaczęły się rozchodzić. Do wyraźnego rozszczepienia doszło natomiast w wieku XVIII, w związku z rozwojem nauk szczegółowych, rozwojem budowanej na gruncie heliocentryzmu fizyki itd. Religia zeszła wówczas niejako na drugi plan. Jej obrońcy uciekli w sferę emocji, co w kulturze protestanckiej przybrało postać pietyzmu (którego odpowiednikiem w kulturze katolickiej był kwietyzm i fideizm). Pietyści stanowili alternatywę dla oświeceniowego myślenia o religii i szukania dla niej racjonalnych, redukcyjnych podstaw w naturalnym prawie etycznym. Wyrzekali się refleksji, by głosić prawdy wiary, rezygnowali ze spraw światowych i zamykali się w pobożnych kołach.

Pewien etap na drodze do dialogu stanowiła działalność filozoficzna Schleiermachera, który definiował religię jako pewnego rodzaju „poczucie zależności”, wynikające z faktu, że człowiek, przezywając ułomność swojego życia, ma świadomość tego, że nie zawdzięcza swego istnienia samemu sobie i nie ma też wpływu na to, jaki będzie jego koniec. W ramach tej zależności może jednak odnaleźć margines wolności – sam bowiem decyduje, czy ten stan zaakceptuje czy wystąpi przeciwko niemu. W podobnym duchu wypowiadał się Kierkegaard, sprzeciwiający się urzędniczemu traktowaniu religii w państwie duńskim i wysuwający teorię trzech stadiów w rozwoju duchowym człowiek: estetycznego, etycznego i religijnego. Próbę połączenia porządków racjonalnego i sakralnego podjął jeszcze Hegel, stwierdzając, że Bóg nie jest, ale staje się w dziejach ludzkości. Wiek XIX przyniósł pogłębienie podziału, ale też zasadnicze refleksje nad porządkiem świata.

Koncepcja Maxa Webera, niemieckiego badacza, działającego w 1. połowie XX wieku, wiązała się z konstatacja o procesie kształtowania się wiedzy w kategoriach instrumentalizacji i kategoryzacji, w ramach których odbywa się sama dyskusja nad fides i ratio. Nie wszystko natomiast można wytłumaczyć rozumowo, przez czysto racjonalny ogląd świata. Działania wymykające się takiej percepcji można nazwać magią czy czarami, które jednak zracjonalizowany świat odrzucił, co ujął Weber w słynny koncept odczarowania. W jego wyniku na piedestał wyniesiono idee nauki i postępu, profesorowie stali się prorokami, a rzeczy świata podlegają ludzkiej, intelektualnej weryfikacji. Postęp jednak - przy czym odwołuje się Weber do myśli Tołstoja – jest nieskończony. Jeśli dawniej ludzie umierali syci życia, to teraz umierają zmęczeni, ale nienasyceni. Śmierć jest pozbawiona sensu, a więc pozbawiona jest go także cywilizacja, która poprzez postęp odciska na wszystkim piętno bezsensowności. Intelektualizacja wymogła wyrzeczenie się życia w zgodzie z boskością, a jedyna sfera, której intelektualizm nie opanował – irracjonalności – staje się sferą badań. Fundamentalne jest więc pęknięcie w naszej kulturze – pęknięte jest nasze imaginarium. Żyjemy na dwóch rozchodzących się krach. Wyjście od doświadczenia przełożyło się na dojście do politeizmu w odczarowanym znaczeniu – nie wielości zwalczających się bogów, ale wielości wartości - również sobie przeciwstawnych.

Wykład ojca profesora Kłoczowskiego uzupełnił doktor Ruszar, sygnalizując istotę związków koncepcji Webera z literaturą, a także weryfikując recepcję Weberowskich rozpoznań – uznawanych często błędnie za pozytywne, a będących diagnozą zjawisk zdcydowanie problematycznych.

Seminarium odbyło się w ramach realizacji grantu Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki „Obrazy Boga, człowieka i świata w literaturze polskiej XX wieku. Interdyscyplinarny projekt literaturoznawczy mający służyć humanistycznej refleksji, która dotyczy odniesień metafizycznych i poszukiwania transcendencji w literaturze”, numer rejestracyjny 11 H 13 0472 82; miejsce realizacji: Instytut Myśli Józefa Tischnera w Krakowie.

Kierownik: dr Józef Maria Ruszar.