Wykład rozpoczął się od uściślenia przez o. prof. J. A. Kłoczowskiego zagadnienia doświadczenia religijnego, które można zdefiniować jako pełne uczestnictwo człowieka w swej egzystencji lub pełnia doświadczania konkretnej sytuacji, w której człowiek się znajduje. Prowadzący przedstawił różne sposoby ujmowania tego zjawiska przez pisarzy i filozofów.

Wychodząc od założenia, że religia przede wszystkim się wydarza, prelegent powołał się na definicję Williama Jamesa. Jako XIX-wieczny pragmatysta wskazuje on na praktyczne znaczenie religii w egzystencji człowieka, tj. osobiste przeżywanie relacji z Bogiem. Pole działania religii obejmuje przy tym z jednej strony część instytucjonalną, z drugiej zaś osobistą. Pierwsza skupia się na więziach międzyludzkich, instytucji, liturgii, obejmuje zakres badań antropologicznych i sfer kultury; druga koncentruje się na uczuciach religijnych i doświadczeniu osobistym. James podkreśla, że religia przede wszystkim jest osobista, ponieważ dotyczy sumienia człowieka, jego samotności, odrębności, osobistej indywidualności oraz intymnych wyznań religijnych. Dlatego religia w rozumieniu Williama Jamesa jest religią upodmiotowioną. Wychodząc naprzeciw scjentystom, James postuluje, że człowiek ma prawo do wiary. Religia jest ukonstytuowana w podmiocie i przez podmiot (dzięki jego sprawczości). Wiara wynika z decyzji podmiotu, który odnosi się do czynów zgodnie ze swoim sumieniem, przekonaniem o tym, co sam uważa za boskie, na mocy woli i wyboru.

Sprawczość jest tutaj skorelowana z poczuciem sensu, naturą doświadczenia i wyborem, natomiast namysł racjonalny jest wtórny. Na tej definicji religii i doświadczenia religijnego James buduje teorię religii pojmowanej jako całkowita reakcja na życie. „Całkowite” jest rozumiane jako pełne zaangażowanie podmiotu, reakcja całym sobą (pełnią egzystencji). Może być to nawet sytuacja graniczna, która w bezpośrednim doświadczeniu odnosi podmiot do tego, co on sam uważa za transcendencję. William James wykazywał podejście do religii odmienne od tego, które można obserwować na polu teologii lub filozofii. Zaproponował bowiem metareligijny język, z jednej strony będący językiem religijnym opartym na komunikacji pierwszej osoby liczby pojedynczej, relacji Ja z Ty (pojmowane jako Bóg) w modlitwie; z drugiej zaś łączący się z teologią. Syntezą  jest metarefleksja, namysł nad relacją religijną.

Koncepcja religii, wiary i doświadczania religijnego Williama Jamesa została zestawiona z XX-wieczną fenomenologią Maxa Schelera, który z kolei skupiał się na aktach świadomościowych, łącząc ze sobą antropologię filozoficzną, etykę i religię. Doświadczanie religijne w teorii Schelera ugruntowane jest na metodzie fenomenologicznej, a zwłaszcza na aktach religijnych. Zatem podkreślana jest intencjonalność i wolitywność tego aktu. O charakterze religii decyduje jej przedmiot, a nie sam podmiot. Boska rzeczywistość przerasta człowieka i ten akt jest momentem otwarcia na transcendencję. W starożytnym ujęciu (zwłaszcza Cycerona) religare oznacza więź, łączność, stąd dla Schelera religia to nie tylko akt, ale też relacja podmiotu z przedmiotem wiary. Jest to również pewne działanie i uczestnictwo człowieka w całej rzeczywistości transcendentnej. Badacz przedstawia zatem takie formy religijne jak: mistyka, która jest pojmowana, jako szczytowa forma religijnych przeżyć, stanów świadomości; doświadczenie pierwotne – prelogiczne doświadczenie transcendencji; oraz rytualizacja doświadczeń mistycznych, będąca wydarzeniem wspólnotowym, angażującym członków.

Następnie przedstawiono koncepcję religii Martina Heideggera. Dla tego filozofa ważnym jest doświadczenie uczestnictwa, ale odnosi się ono do wydarzeniu. Jest to pewien sposób uczestniczenia w świecie, bycia człowiekiem, który wyraża się w byciu w świecie i poprzez to bycie. Heidegger skupia się na egzystencji człowieka religijnego, dlatego koncentruje się na fenomenologii życia religijnego. Tym, co poprzedza wszelkie rozważania o religii, jest samo bycie, całość postawy ludzkiej. Bóg religii w ujęciu tegoż filozofa nie jest Spinozjańskim causa sui, lecz jest tym, do czego odnosi się całość życia człowieka w doświadczaniu tego, co boskie. Faktyczność życia religijnego polega na czynnym uczestniczeniu w aktualnym wydarzaniu się.

Ostatnia część wykładu zawierała przedstawienie religii w hermeneutycznym ujęciu w teorii Hansa-Georga Gadamera, który analizuje strukturę doświadczenia religijnego. Doświadczenie to jest czasowo wpisane w cały kontekst historyczno-dziejowy. Uznawanie rzeczywistości polega na ciągłym uczeniu się, zdobywaniem świadomości tego, co rzeczywiste, realne, a nie będące jedynie projekcją. W teorii Gadamera ważną kategorią jest inicjacja rozumiana jako wtajemniczenie w doświadczanie dziejowe religii. Odkrycie rzeczywistości religijnej musie być poprzedzone wiedzą, nauką, pouczeniami. Aktywne uczestnictwo w życiu religijnym musi być poprzedzone wiedzą, by móc poprzez inicjację przejść do właściwego doświadczenia religijnego. Dlatego tak ważnym elementem w procesie uczenia się jest pedagogika religijna, która polega na wypracowaniu świadomego uczestnictwa opartego nie tylko na praktyce (wiedzy praktycznej). Filozof, mówiąc o strukturze doświadczenia religijnego, skupia się w swoich rozważaniach na metodzie inicjacji i odsłanianiu sensu. Jest to metoda poznania wymagająca procesu uczestnictwa. Die Erfahrung jest bezpośrednim doświadczeniem, byciem w relacji z rzeczywistością, której się doznaje. Poznanie religijne jest inicjacją ukonstytuowaną przez doświadczenie religijne, a nie tylko poznaniem wiedzy o religii.

Prof. dr hab. Jan Andrzej Kłoczowski OP, Doświadczenie religijne. Próba uporządkowania pojęć

Seminarium odbyło się w ramach realizacji grantu Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki „Obrazy Boga, człowieka i świata w literaturze polskiej XX wieku. Interdyscyplinarny projekt literaturoznawczy mający służyć humanistycznej refleksji, która dotyczy odniesień metafizycznych i poszukiwania transcendencji w literaturze”, numer rejestracyjny 11 H 13 0472 82; miejsce realizacji: Instytut Myśli Józefa Tischnera w Krakowie.

Kierownik: dr Józef Maria Ruszar.